September 30, 2009

Michael Kohn : Supply side magic in Mongolia

Ene hunii niitleliig unshlaa. Mongold yu heregtei baigaa tuhai 1 paragraph baina, uuniig hiij chadval manaid horongo oruulah sonirholtoi humuus nemegdeh tuhai bichsen baina.

Uund tsagaan zahtanguudaasaa tornii tsaana suulgah heregtei gesen baigaa yum. Mon bolovsroliin systemdee oorchlolt oruulj business, construction, mining engineeringg hogjuuleh gesen sanaa baina. (Doorhi niitleliin suuliin2 paragraph) Bi uun deer nemeed magadgui high, nano, bio technology, clean technology gesen chigleluudiig nemeh heregtei gej bodoj baina. Delhiitei hol niiluulj alhmaar l baival edgeer salbart anhaarah horongo hayah n zailshgui shaardlagatai.
Yer n hogjingui ornuud technology, better service gesen yumaar l hogjij bui ornuudaa onoog hurtel shulsaar baigaag anhaaraad manai uls ch bas edgeer deer anhaaral handuulah heregtei gej bodoj baigaa yum.



The global financial crisis hit hard in Mongolia, forcing everyone from goat herders to mineral prospectors to tighten their belts. But the crisis did at least accomplish something pleasantly unexpected: It forced lawmakers to abandon repressive taxation to attract investment.

Ulan Bator didn't have a choice. The country's wealth resides in its vast reserves of copper, gold, silver and high-quality coal, among other minerals. In 2006 the local legislature, the Great Hural, enacted a 68% windfall tax on copper exports priced at $2,600 per ton or above and gold exports at $500 per ounce or above. Lawmakers thought the levy would swell public coffers. It had the opposite effect. Mining companies put their operations on hold, gold was smuggled out of the country and foreign investors fled. Not only did tax revenue stop flowing but fewer companies were around to contribute, as the tax burden forced many into a state of semi-hibernation. Then the boom times ended and Mongolia found itself hit by the financial crisis, too.

So in a moment of clarity, the legislature scrapped the tax late last month. Money is now pouring into the country. Canada's Ivanhoe Mines and Australia-based Rio Tinto are expected to ink soon a major deal to exploit the massive Oyu Tolgoi copper and gold mine. In the deal as currently structured, the government would receive a $250 million advance against any future royalties and taxes. The next project in the pipeline is Tavan Tolgoi, said to be the world's largest undeveloped coal deposit, with 6.5 billion tons of coal. Several mining companies have submitted bids, including a consortium of Russian energy companies, Shenhua and Peabody Energy.

But Mongolia can't rest on its laurels. There is much more the government can do to attract investment, starting with a badly needed upgrade to the country's sagging, Soviet-era domestic infrastructure. To date most governments have preferred to spend money on populist handouts rather than on productivity-
enhancing public works.

Ulan Bator also needs to get tough on corruption and law enforcement. Transparency International ranks the country 99th out of 179 countries and officials are on the take at every level of society, particularly mid-level bureaucrats. Some improvements have been made, such as the creation of an anticorruption task force, but laws still need beefing up to put white-collar criminals behind bars. Finally, Mongolia needs to modernize its educational system to provide training in business, construction and mining engineering. Mongolians need their own operational and financial expertise to properly support the supply chain around mines.

Underlying all of this is the assumption that Mongolia will continue to be an open market and friendly to investors from anywhere in the world. Scrapping the windfall profits tax is a good start. Now the real effort begins to build the country, and build it responsibly.

Source Wallstreet journal.
http://online.wsj.com/article/SB10001424052970203917304574416102290751052

September 29, 2009

Mongoliin archaagui baidlaar jishee avch baigaa bas negen tohioldol

Sayhan hicheelee taslan barin baij James Riddel hemeeh land economicsoor mergeshsen Amerikiin professoriin lektsend suulaa. Lektsen dund n Mongoliin tuhai 3, 4 slide yavj baisan uchraas sonirhson hereg. Magadgui manai Gazariin tolovloltiin tuhai esvel UB hotiin bairlga baiguulamjiin zambaraagui baidliin tuhai yum yarij magad gej goridson yum.
End tendhiin land economicsiin tuhai bolon tedgeeriin tuuhiin tuhai baga zereg yum yarilaa. Mongoliin tuhaid gevel govid baigaa malchin ail, ezengui taliin amidral, end gazriig herhen omchuuleh tuhai bolon hotod 3,4 r horoolliig Gandangiin heden ger horoolliin hamt oruulsan zurag taviad hodoonoos humuus ger malaa tuuj ireed, hamag malaa zarchihaad suurishihaar hootsoldoj baigaa tuhai (hashaa hatgasan gazraa manaih gej "tunhaglaj" baigaa) yarilaa. Tor zasag n eneniigee hyanaj chaddaggui gej harin helsengui, gehdee bi bol helmeer baina. Say ter uyer bolohod yaasan bol gej bodood baigaa, hunii muud durlah geegui ch bolohgui uyeriin ayultai geed baihad zoron abij buusan ailuud yaasan bol, 1 sain hicheel avsan baihdaa gej bodogdood baigaa.

Mon ashigt maltmaliin olborlolt yavuulj baina geed gazriig n sendiicheed ulaan toosond n hutgaad, goliig n shirgeechihsen, dund n ninja nariin amidardag bololtoi heden chingeleg tavichihsan zurag uzuuleed tuuniihee hajuud n aduu mal belchsen saihan tal nutgiin zurag bas davhar haruulaad, hichneen saihan gazar baisniig n heleed odoo yamar bolgoson baigaag n haruulav. Uugeeree companiud ashigtai ajillaj baina, ulsad tatvar tolj uls n hogjij baina, uul uurhai ashigta maltmaliin said n bayartai taatai baigaa tuhai ilerhiilsen gesen tailbar hiigeed, ulsiig "ingej hogjuuldeg" praktik bas baigaag haruullaa.

Unendee bol unen. Gazriig n uhaad hamag altiig n unegui gargaad avaad yavchihsan Boroo gehdee arai ch ingej ulaan hors orhiogui bailgui, unegui baahan alt avchihsan yum chin yadaj ergeed uhsan nuhee bulaa bailgui gej naidii. Harin Altan Dornodiin oros nohor bol altiig n avchihaad deerees n manai ulsiig shuuhdeh geed garaad yavsan gej unshij baisan yum baina. Nohon sergeelt hiigdsen eseh tuhai goridood ch hereggui biz. Manai dotoodiin companiud (jishee n "Mongol Gazar"-aas) ehleed nohon sergeeh tuhai yu ch hiideggui gej sonsson yum baina. Mongol hun n Mongol gazartaa ezen n bolj hairlahgui bol, ingeed ene met hunii amaar 21 dugeer zuund haa negtee iim yum bolj baina gesen shuu yuman deer jishee bolood l yavah n dee.

Za ene gazriin ediin zasgiin tuhai yarianaasaa haliad boodog horhognii tuhai hurtel yariad amjlaa. Jaahan zoruuleed tailbarlasnigi es tootsvol. Ulaanbaatart baihdaa endhiin humuust ih tugeemel oilgogddog Mongol haluun togoo (Hyatad haluun togoogoo l Mongol haluun togoo geed nerlechihsen dotor n manai heden haanii zurag tavichihsan, hanaar n Mongol bichgeer bichsen haniin tsaas naachihsan baidag yum.) Mongolian Barbeque-g ideh geed haigaad (Amerikiin suljee restaurant yaagaav nogoo 2 savaa tomor gyalalzuulaad baahan yum holij huurdag, UB-d BD's barbeque geed salbar n baidag) oloogui bogood iim yum baidaggui yum baina bilee shuu gej hurtel helsen. Suuld Q&A session deer bi bas tiim yum baidaggui yum shuu gedgiig n batatgaj hellee.

Harin hooloiniihoo ugaar yaridag heseg deer arai l degsduulchih shig bolloo, barag hooloigoo shahaad hanialgahad mongoloor ug bolchihoor yum bilee gej avdag baigaa. Uuniig n bas degsduulj baina arai ch tiim yum baihgui ee gej "zasvarlav"

Bas neg setgel tugshsen zuiliin tuhai bichihgui baij chadahgui n. Sayhan henii bilee dee bas 1 hunii bichlegen deer sanaa n garchihsan baisan. Zasaglaliig hogjuulj neelttei helbert oruulahgui bol (tsag tuhaid medeelel n hiigddeg, hedii hemjeenii olborlolt yavagdaj heden togrognii tatvar noogdoj ter n herhen zartsuulagdsan talaar unen boditoi shuurhai medeeleltei baij baimaar baih yum. Yer n zaaval uul uurhain company geltgui toriin albaduud, niited neelttei companiud, ner hund buhii auditiin companii dugnelt ed nart amarhan hurch boldog, tedgeer medeelel n naidvartai, irged niitiin oorsdiinh n hyanaltand baidag bolchihmoor yum bodogdood baih yum.), neg n avah geed, nogoo n omooroh geed baigaa heden humuusiin (hoorondoo tohiroltsood huvaachihdag ch yum biluu, tiimerhuu har yer n olon hund baidag baihaa, olnii ug ortoi gedeg unen ch baij boloh) dund manai ulsiin san homrogond orj ergeed ta bidend zoriulagdah uchirtai horongo maani bas hen negen bulhaitan, erh medeltnii gart orchih vii dee gej aih yum.

Hedhen shar deeltenguudtei, uldsen n haltar tsaraitanguud bogood hulgaich deeremchid (amidrahiin erhend) bolchihson; shar deeltenguud n omchoo hamgaalah gej toiron hureelel uusgedeg, ted nar n deedchuuliinhee erh ashgiig amia zolin baij hamgaalahad belen, heel hahuulid idegdsen hogiin niigemd amidrahiig husehgui baigaa uchraas ingej bichij baigaa bogood zaluuchuud shine uye maani ch gesen uuniig husch baigaa hemeen naidna.

Etsest n gej helehed ulaim tsaim ichihgui idej uudag, hahuulia nehdeg, alban tushaalaa ashigladag ene hogiin yumnuudiin uye n ongorood, uls tor n bas toriin albadaasaa angid baidag system hurdan bureldeesei bilee.

September 26, 2009

Gambuushiin tuhai

Ene Tengis gedeg nohriig harlaa. Humuusiin bichsen tailbaruudiig unshlaa. Ene yer n yu hiichihsen hun yum be gej. Humuusiin bichsen ch bas ortoi yum bainaa. Ene nohor neerengeesee uneheer buduuleg aashiljee. Harin haa ochij sonin hevleleer dandaa l buruu zoruu talaas n oilgogdoj yvsan ene Gambuush gedeg hun harin haa ochij oyunlag bas zov yum bodoj yavdag saihan setgeltei hun shig baina shuu dee.

Ene nohriin setguuliin career n harin yah yum bol doo gej bodogdloo. Sonirhson hun baival hotolboriig doorh linknees uzne uu.

http://www.dsgtv.mn/index.php//home/post/1355

L.Bolormaa Taktikiin horongo oruulagch gej hen be?

Ene Mongoliin business orchin herhen soligdoj baigaa tuhai bichsen bas negen niitlel baina. Negent gazar oromdoh uhah yumaa oorsdoo uhaad value add hiij chaddaggui yum bol yagaad negent technology n baigaa talhiig endee uildverleed uurhain hothoniig hangaad baij bolohgui gej, sanadag l sanaa. Business erhlegchded, businesst orohoor zorigsdod sain niitlel bolson baina.

Энэ бол уул уурхай дагасан олон төрлийн үйлчилгээгээр бизнес хийх сонирхолтой хүмүүс. Эв нь таарвал Монголд урт хугацаанд үйл ажиллагаа явуулах хүсэлтэй. Эцэст нь тэд стратегийн хөрөнгө оруулагч болж шат ахиж ч мэднэ. Ийм сонирхолтой бизнесийнхэн хөдөлгөөнд орж" эхлээд байна. Албан ёсны тодорхойлолтоор тэднийг бэлтгэн нийлүүлэгчид гэдэг. Бэлтгэн нийлүүлэгчид Монголын уул уурхайн салбарт маш том боломж бийг мэднэ. Оюутолгойн орд газрыг эзэмших Хөрөнгө оруулалтын гэрээг үзэглэхээр Рио Тинто болоод Айвенхоу Майнз компанийн том боссууд Улаанбаатарт ирээд байгаа сургаар бэлтгэн нийлүүлэлтийн бизнес эрхлэгчдийн идэвхжил эрс нэмэгдэв.

Аль ч уурхайнхан талх иднэ. Нүүрээ угаана. Хөдөлмөр хамгааллын хувцас өмсөнө. Орон байранд амьдарч таарна. Унаандаа шатахуун хийнэ. Банкаар үйлчлүүлнэ. Эмнэлэг, эм тариа хэрэгтэй. Бичиг хэргийн зардал гарна. Ерөөсөө энэ жагсаалт маш урт. Уул уурхайн үйлдвэрлэл дагасан бүхий л үйлчилгээг ханган нийлүүлэгчид гүйцэлдүүлдэг агаад энэ бол шууд ашгаа өгөх сайн бизнес юм. Чухам энэхүү асар том боломжоос манай үндэсний жижиг, дунд, том бизнесүүд хувь хүртэж чадах эсэх тухай яг одоо ярих цаг болоод байна.

Оюутолгой" төсөл 300 орчим компанийн үйлчилгээг авдаг гэсэн баримт бий. Уурхайн ажил эхлээгүй, өнөөгийн түвшинд шүү дээ. Харин эдгээрийн дийлэнх нь Хятадын компаниуд байдаг гэж Туушин" компанийн Гүйцэтгэх захирал Д.Зоригт хэлэв. Тэгэхээр уул уурхайн том төслүүдээс Монгол улсад бий болох учиртай нэмүү өртгийн талаар одооноос анхааралтай судлах хэрэгтэй болж байгаа юм. Гадаадын хөрөнгө оруулагч компаниуд бэлтгэн нийлүүлэлтийн бэлэн зэлэн сүлжээтэй харьцахыг илүүд үздэг. Уул уурхайн салбарт хэрэгцээтэй бүхнийг нийлүүлдэг дэлхийн сүлжээ компаниуд манай хаяанд, Хятадад олноороо бий. Тэгэхээр уурхай дагасан маш олон төрлийн бизнесийн боломжийг, ашиг орлогыг Монголдоо үлдээх ямар гарц бидэнд байна вэ? Тактикийн хөрөнгө оруулагч нь яагаад үндэсний компаниуд байж болохгүй билээ?

Гадаадын ханган нийлүүлэгч компаниуд Монголд аль хэдийнэ судалгаа хийж эхэлсэн бөгөөд тэд манай улсад байрны түрээс дэлхийн аль ч орны жишгээс маш өндөр гэсэн дүгнэлт хийгээд байна. Түүнчлэн говийн бүсэд олон орд газар ашиглаад эхэлмэгц агуулахууд их хэрэгцээтэй болно гэж үзэв. Эндээс , ойрын жилүүдэд говийн аймгуудад үл хөдлөх хөрөнгө үнэд орно гэсэн прогноз хийж болохоор байгаа биз. Тэр байтугай өрөмдлөгийн машин эвдэрвэл засвар үйлчилгээг эндээ хийх ёстой болно. Өдийг болтол ийм үйлчилгээ хийлгэхээр Австрали руу өрөмдлөгийн машинаа ачуулж байсан туршлага" бий. Уурхай дагасан хот суурин газрын хэрэгцээг энд тоочвол барагдахгүй. Нэг үгээр Тавантолгой", Оюутолгой" хэмээх том үгсийн хаялганд , ердөө хажууханд бизнесийн хязгааргүй боломж бий. Тэрбумаар дүн нь хэмжигдэх ханган нийлүүлэлтийн бизнест гадаадын компаниуд оролцохоор бэлтгэл ажлаа хангаж байна. Орон зайгаа эзлэх өрсөлдөөнд одооноос орооч ээ хэмээн Монголын жижиг дунд, ерөөс бүхий л бизнесийнхэнд уриалмаар байна.

Уул уурхайн ордуудад хөрөнгө оруулагч гадаадын компани Монголын бэлтгэн нийлүүлэгчдэд ямар босго хаалт тавьж болзошгүй вэ? Олон улсын стандартын үйлчилгээ үзүүлэхийг тэд давын өмнө шаардана. Үйлчилгээний чанар төдийгүй тухайн компанийн нягтлан бодох бүртгэл олон улсын стандартын дагуу хийгддэг байх нөхцөлийг хөрөнгө оруулагчид манай талд тавина. Frontier Investment and Development Partners компанийн Ерөнхий захирал Мандар Жаявант Монголын компаниудаас МCS нь олон улсын хөрөнгө оруулагчидтай амжилттай хамтран ажилладаг, нягтлан бодох бүртгэл зэрэг санхүүгийн үйл ажиллагаа нь дэлхийн стандартын дагуу хийгддэг" гэжээ. Олон улсын стандартын дагуу ажиллахын тулд тухайн компани цөөнгүй жил, урт удаан зам туулах хэрэгтэй болно хэмээн М. Жаявант нэмж тэмдэглэв. Тэгэхээр монголчууд бид дэлхийн хэмжээний төслийг нутаг орондоо хэрэгжүүлж байгаагийнхаа хэрээр өөрсдөө бизнесээ олон улсын стандартын дагуу эрхлэх ёстой шинэ цаг үе ирээд байна.

Манай уул уурхайн салбарт хөрөнгө оруулагчдын хамгийн их эмзэглэж буй асуудал нь бараа бүтээгдэхүүнээ татаж авах гарц. Асар том уурхай барьж байгуулахад хэрэгцээтэй барилгын материал болоод тоног төхөөрөмжийг зөвхөн Замын-Үүдээр чихэж оруулна гэвэл тэнд ямархуу хүндрэл үүсэхийг төсөөлөх аргагүй. Замын- Үүдэд 2007 онд нэг дор 200-400 чингэлэг бөөгнөрсөн тохиолдлыг хөрөнгө оруулагчид өнөөдөр ч жишээ татан ярьдаг. Энэ бүхэн бол томоохон орд газруудын ашиглалтын эргэн тойронд үүсэх олон асуудлын зах сэжүүр нь билээ. Гэрээнүүд үзэглэх нь нэг даваа агаад тэр давааны цаана дэд бүтэцгүй хоосон тал, бидний амьдралдаа тулгарч үзээгүй эрх зүйн шинэ зохицуулалтууд үгүйлэгдэж байна.

Монгол оронд хөрөнгө оруулалтын шинэ давлагаа үүсэх нь. Гэхдээ тэр давлагааг нэвтрүүлэх хилийн боомтоос авахуулаад төмөр замын шинэ шугамууд, санхүүгийн сүлжээ хэрэгцээтэй. Замын -Үүдийн нэвтрүүлэх чадварыг сайжруулах, Гашуун сухайт, Шивээ хүрэнгийн боомтыг байнгын ажиллагаатай болгох, тэдгээр боомт хүрэх төмөр замын асуудлыг яаралтай шийдэх шаардлага эндээс урган гарч байна. Дэд бүтцийн ажлыг эхлүүлэх хууль эрх зүйн орчныг бий болгохоор УИХ Концессийн тухай хуулийг энэ намрын чуулганаараа хэлэлцэнэ. Өөрөөр хэлбэл дэд бүтцийн бүтээн байгуулалтыг төр ба хувийн хэвшил хамтран хэрэгжүүлэх боломж бүрдүүлнэ. Хувийн компаниуд хөрөнгө оруулалтаа хийн авто зам барих, улмаар тодорхой хугацааны дараа төрд хүлээлгэн өгөх, засвар арчилгааг нь төр хариуцах зэрэг харилцааг уг хуулиар зохицуулах юм. Түүнчлэн эрчим хүчний шинэ эх үүсвэрүүд байгуулах ажлууд бэлтгэгдэж байна. Эдгээрээс анхны хөрөнгө оруулалтаа нэгэнт хийсэн, олон улсын байгууллагууд дэмжиж буй бүтээн байгуулалт бол 260 км төмөр замын ажил. Ухаа худагаас Гашуун сухайт хилийн боомтыг холбосон хувийн хэвшлийн хөрөнгө оруулалттай төмөр зам байгуулснаар говийн экологийг хамгаалах төдийгүй бэлтгэн нийлүүлэлтийн сүлжээний томоохон гарц болж чадах юм. Европын сэргээн босголт, хөгжлийн банк болоод Азийн хөгжлийн банк нь төмөр замын энэхүү шугамын ажилд хөрөнгө оруулахаар бэлтгэж байгаа билээ.

Уул уурхайн орд газруудын ханган нийлүүлэлтийн сүлжээг даган орж ирэх санхүүгийн урсгалыг хэрхэн хүлээж авахаа Монголын төр, засаг мөн л зохицуулахаар бэлтгэж байна. Юуны өмнө арилжааны банкуудад бүтцийн өөрчлөлт хийх маш том арга хэмжээ авах нь. Олон улсын аудит оруулж, улмаар жижгүүдийг томд нь нэгтгэх нүсэр ажил хийх бололтой. Банкуудыг ингэж цэгцэлсний" дараа дахин хөрөнгө оруулалт хийнэ, өөрөөр хэлбэл ариутгал орсон" газруудад олон улсын банк санхүүгийн байгууллагууд хөрөнгийн зузаатгал хийх аж. Улмаар итгэл найдвартай санхүүгийн зах зээлтэй болсон үед Монголын жижиг , дунд бизнесийнхэнд зээлийн боломж нээлттэй гэж хөрөнгө оруулагчид үзэж байна. Уурхайн ажилчдын идэх талхыг ямар Хятадын бэлтгэн нийлүүлэгч өглөө болгон явуулж байлтай биш, эндээ Монголд манай компаниуд үйлдвэрлэж таарна. Тэр бүх жижиг, дунд бизнесийг гадаадынхан зээлийн санхүүжилтээр дэмжих боломжийг үгүйсгэхгүй байна. Тэр бүү хэл Монголын төрийн мэдлийн Хөрөнгө оруулалтын банкаар дамжуулан их хэмжээний санхүүжилт хийх бололцоотойгоо гадаадын компаниуд илэрхийлж байна.

Монголчууд бид шинэ орчин нөхцөлд амьдрах цаг айсуй. Хөрөнгө оруулалтын шинэ давлагаа гэж түүнийг нэрлэе. Гагцхүү тэр давлагаа нь өмнөх уламжлалт хөрөнгө оруулалтуудаас тэс өөр. Тактикийн, институцийн хөрөнгө оруулалтууд орж ирэх гэж байна. Тэдгээр нь монголчуудаас дэлхийн стандартын дагуу ажиллахыг шаардана гэсэн үг. Монголын хувийн хэвшлийнхэнд шинэ боломж нээгдэж байна.

September 25, 2009

B. Temuujin "Улс төрөөс холдуулах, ойртуулах шаардлагатай хүмүүс байдаг."

Ene zaluu shig heden saihan huulich ene 76 dotor oroosoi. Bas bodol sanaandaa tuushtai baigaasai bilee. Hedhen huniig heen terbumtan bolgoh uu? Uls niiteeree hogjingui ornuudiih shig shudarga shuuhtei, neelttei zasaglaltai, ulsiinhaa orlogiin huvaarilaltiig oiroltsoo huvaadag bolohuu? gedeg songoltiig manai ard tumen zov hiimeer baigaa yumdaa. Ih taalagdlaa.

Mon ene gazriin naimaachin, ooriigoo l boddog, N.Enhbayar S.Enkhbold metiin nohdiig sulidsan deer n deerees n daraad dooroos n zulgaagaad unagaamaar baimaar yumdaa. :)))
Za yamar ch baisan ene zaluugin yariltslaga uneheer taalagdlaa. Iim eh oronch humuus nemegdeesei dee.

Тэмүүжин: М.Энхболд УИХ-ын дарга, Н.Энхбаяр Ерөнхий сайд болох юм байна


-Улс төрөөс холдуулах, ойртуулах шаардлагатай хүмүүс байдаг. Миний л хувьд ямар ч байсан тодорхой хүмүүсийг, хэсэг бүлгийг улс төрөөс холдуулж чаддаггүй юм гэхэд эрх мэдэлгүй л байлгамаар байна-

УИХ-ын гишүүн Х.Тэмүүжинтэй цаг үеийн сэдвээр ярилцлаа.

-Долдугаар сарын 1-ны асуудлаар УИХ-аас томилогдсон ажлын хэсэг энэ сарын 15-ны дотор дүгнэлтээ гаргах ёстой байсан ч ирэх сарын 15 болгож хойшлуулсан гэсэн. Яагаад?

-Хүний эрхийн дэд хорооноос гарсан ажлын хэсэг гурван үе шаттай ажиллаж байгаа. Долдугаар сарын 01-ээс наймдугаар сарын 01-ний хооронд мэдээлэл цуглуулах ёстой байсан. Гэтэл яг тэр үеэр Өршөөлийн хууль гарсан учраас иргэд түүн лүү илүү анхаараад өргөдөл гомдол гаргах ажил нэлээд сунжирсан. Өршөөлийн хууль батлагдсаны дараа иргэдээс “өргөдөл гомдол хүлээж авах хугацаагаа сунгаж өгөөч” гэдэг хүсэлт ирсэн. Бүх өргөдлийг гар дээрээ авсны дараа унших ёстой болохоор ирсэн өргөдлүүдийг урьдчилж уншиж болохгүй байсан л даа. Наймдугаар сарын 15-наас есдүгээр сарын 15-ны дотор бүх өргөдлийг уншиж дуусгасан. 43 хүний өргөдөл, хүний эрхийн байгууллагуудын тайлан, олон улсын байгууллагуудаас мэдээлэл ирсэн. Тайлан гэхэд 60 гаруй хуудастай байгаа шүү дээ. Энэ сарын 05-наас өргөдөл гарсан иргэд, тайлан ирүүлсэн хүний эрхийн байгууллагууд, шүүх хуралдаанд орсон өмгөөлөгч нартай уулзах ажил эхэлсэн. Маргааш дуусна. Манай парламентын хувьд анх удаа хийж байгаа ажил учир бид туршлага багатайгаас гадна цаг их авдаг юм байна.

-Хэдүүлээ ажиллаж байна?

-Туслахтайгаа гурвуулаа. Мэдээлэл цуглуулах дээр гишүүдээс би ганцаараа ажиллаж байна. Энэ мэдээллээ түшиглээд ажлын хэсгийнхэнд танилцуулга бэлтгэхийн тулд дахиад мэдээлэл шаардлагатай. Иргэдийн мэдээлэлд дурдагдсан хууль зөрчиж ажилласан төрийн байгууллага, албан тушаалтнуудаас тайлбар шаардаж байна. Энэ тайлбараа ямар шугамаар авах, процедур нь яаж явахыг УИХ-ын хуулиар зохицуулаагүй учир хуучин зарчмаараа албан бичиг явуулдаг, хариу нь хангалттай мэдээлэл агуулж ирэхгүй байна. Тэгэхээр дахиад л нөгөө бичгээ шидэлцэх болдог, энэ ажил маань бараг сар явах юм шиг байна. Долоо хоногтоо багтаагаад хариу өгдөг төрийн байгууллага гэж алга. ҮАБЗ-ийн тухайн үед хуралдсан протоколтой танилцах шаардлага гарч байна. Гадагшаа гаргадаггүй, зөвхөн унших ёстой учраас бүтэн өдрөөр сууж байна. Механик ажил ихтэй юм. Таванд намрын чуулган эхэлнэ, тэр үед төсөв ороод ирэх учраас энэ асуудал руу анхаарах гишүүдийн анхаарал багасах байх гэж бодоод 15 гэдэг хугацааг тавьсан. Тойрогт баригдсан сонгуулийн тогтолцоотой учраас бүх гишүүд л тойрог руугаа мөнгө чирэхийг бодно. Иймэрхүү улс төрийн хүчин зүйл бас байна. Энэ мэтийг хараад ирэх сарын 15 гэхэд дэд хороон дээр сонсголоо хийж, арваннэгдүгээр сарын 01-ний дотор нэгдсэн чуулганд оруулчих байх.

-Онц байдлын үеэр цагдаагийнхан хүний эрх зөрчсөн, хэрэг тулган хүлээлгэсэн гэдэг нь нотолгоо шаардлагагүй хүлээн зөвшөөрөгдсөн зүйл. Харин Онц байдал зарласан үйл явц хуулийн дагуу болсон уу, Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд, Хууль зүй дотоод хэргийн сайд нь яаж ажилласан, яагаад хүний амь хохирсон гэдэг мэдээлэл байна уу?

-Хүний эрхийн дэд хороо хүний эрхийн зөрчлийг л шалгана гэсэн учраас эрүүдэн шүүгдсэн үү, шударга шүүхээр шүүлгэх эрхээ зөрчүүлсэн үү, хууль бусаар хорьсон уу гэдэгт хариу өгөхөөр ажиллаж байна. Онц байдал зарласан нь хууль ёсны байсан уу, жагсаал цуглаантай холбоотойгоор холбогдох байгууллагууд нь ажиллаж чадсан уу гэдэг дээр өөр ажлын хэсэг гарсан. Манай ажлын хэсгээс сарын дараа УИХ-ын даргын захирамжаар байгуулсан. Тэд юу хийж байгаа талаар мэдээлэл алга.

-Экс Ерөнхийлөгч маань саяхан ярилцлага өгөхдөө “Би өөрөөс шалтгаалах бүхнийг хийсэн, бусад нь ажиллаагүй” гэх маягийн зүйл хэлсэн?

-ҮАБЗ-ийн хуралдааны протоколуудыг харахад ерөнхийдөө галт зэвсэг хэрэглэх тухай асуудал хөндөгдөж л байсан юм билээ. Манай дэд хорооны шалгах ёстой бас нэг зүйл нь галт зэвсэгтэй холбоотой амь насаа алдсан, эрүүл мэндээрээ хохирсон иргэдийн асуудал.

-ҮАБЗ зэвсэг хэрэглэхийг зөвшөөрсөн гэсэн үг үү?

-Зөвшөөрсөн эсэхийг мэдэхгүй. Ямар ч байсан энэ асуудлаар ярилцсан юм билээ. Өргөдөл гомдол дээрх мэдээллээр бол “Дээрээс тушаал ирсэн, та нарыг алчихсан ч яадаг юм, хэн ч амийг чинь нэхэхгүй” гэдэг ойлголт цагдаагийнханд хавтгайд нь байсан. Долдугаар сарын 01-нээс 02-нд шилжих шөнө, ажиллагааны үеэр шүү дээ. Тийм байдлаар иргэдийг маш ихээр зодож нүдсэн. Дээрээс тушаал ирсэн, буудах зөвшөөрөл өгчихсөн, та нарыг яасан ч яадаг юм гэсэн хандлага цагдаагийнханд хавтгайд нь байсан. Хоёрдугаарт тэр үеэр цагдаа нарт “Та нар долоон цагдаа алсан, тийм учраас” гэдэг сэтгэл зүй маш их байсан байгаа юм. Тэр мэдээллийг ямар шугамаар тараасан, дээрээс албан ёсоор өгсөн үү гэдгийг шалгах ёстой. Хэрвээ энэ мэдээллийг албан ёсоор тараагаагүй бол хариуцаж байгаа албан тушаалтан нь үүнийг таслан зогсоох үүрэгтэй байсан.

-Цагдаагийн удирдлагууд өршөөлөөр суллагдсан. Харин цагдаа нар?

-Хүн буудсан цагдаа нарын хэрэг шалгагдаад, шүүх, прокурорын шатанд явж байгаа.

-Удахгүй болох нөхөн сонгуулийн талаар юу бодож байна?

-Сонин хэвлэлээс л мэдээлэл авч байгаа. Манай намын хувьд мэдээж их ач холбогдол өгч байгаа, өөрт ноогдох суудлаа авч үлдэхийн тулд хуулиар зөвшөөрөгдсөн бүх арга хэмжээг авах болно. Хувьсгалт намын талаас бараг Н.Энхбаяр дэвших юм шиг байна.

-Эхнээсээ нөхөн сонгуулийн хугацааг хойшлуулсан нь Н.Энхбаяртай холбоотой байсан биз дээ?

-Улс төрийн янз бүрийн нүүдлүүд хийгдээд л ийм болж байх шиг байна. Тухайн үед ч хүмүүс ярьж байсан. Улс төрийн соёл талаасаа бол Ерөнхийлөгчөөс бууж байгаа хүмүүс дурдатгалаа бичээд, дараа үедээ зайгаа тавьж өгдөг. Манайд тиймэрхүү ардчиллын уламжлал байхгүй учраас эрх мэдлээс үхэн үхтлээ л зүүгдэх юм байна. Гэхдээ би энэ хүнийг буруутгахгүй, улс төрийн орчин маань л ийм байна. Улс төрд удаан явсан хүмүүс улс төрөөс гадуур амьдарч чадахгүй, өөрийнхөө амьдралыг залаад явах эдийн засгийн юм уу, сэтгэл санааны эх үүсвэр хомс байдаг юм шиг. Тэгээд улс төрдөө л байх гэж оролддог, улс төрдөө үхдэл болсон ч хамаагүй зууралдаад олон хүнд гай болдог, хамгийн гол нь бодлого нь эрүүлждэггүй.

-Их хурал дотор ч гэсэн түүнийг санасан хүмүүс цөөнгүй байгаа гэсэн?

-Улс төрийн шийдвэр гаргах түвшинд тийм нэг гинжин эргэлт бий болчихоод байна. Эрх мэдлээ гадагш нь алдахгүй, дараа үе рүүгээ шилжүүлэхгүй, авсанд ортлоо барьж байх ёстой гэсэн хатуу бодолтой, тэгж чадна гэсэн хувийн итгэл үнэмшилтэй улстөрчид олон байна. Харамсалтай нь энэ нь улс оронд хор хөнөөлтэй, бодлогын шинэчлэл орж ирэх бололцоо өгдөггүй.

-Танай намынхныг МАХН-тай тохироо хийгээд байна гэсэн, 24, 25 дугаар тойргийг нэг нэгээр нь авахаар. Тэгвэл танайхаас бие даагч ч гараад ирж магадгүй?

-Би бол тэгж харахгүй байна. Үзэл бодол, зарчим, хариуцлага гэж юм байх ёстой. Ойлгогдсон, хүлээн зөвшөөрөгдсөн дүрмээр өөрөө гарч ирж чадахгүй бие даан нэр дэвших нь намыг үгүй хийдэг. Нам гэхээсээ илүү өөрчлөлтийг бас үгүй хийдэг. Бидний олон жилийн туршлага тийм. Яагаад бид сонгууль болгоноор МАХН-д боломж олгоод, яагаад МАХН эрх мэдэлтэйгээ үлдээд байсан юм. Сонгогчдын үзэл бодол бол байнга л өөрчлөгдөж байсан. Гэтэл манайхан “шинэ баян цээж өвчтэй” гэдэг шигбүгдийг чадна гэж гэж яваад саналаа хуваах, сонгогчдыг төөрөлдүүлэх байдлаар бүх зүйлийг саармагжуулсаар, ардчилал 20 жил саармаг явлаа. Хэрвээ бид өөрчлөлтийг эхлүүлье гэж байгаа өөрсдөө нэгдэж сурах, тийм соёлд суралцах ёстой. Цувж яваа барнаас цуглаж суусан шаазгай дээр гэдэг. Бас нэг зүйл нь “Тулалдаанд шонхрууд нисдэг” гэдэг шиг сонгуульд зөвхөн хашрууд ордог гэдэг зарчмаа өөрчлөх ёстой. Одоо болтол өөрсдийгөө залуу гэж боддог, гэтэл нийгэм чинь хамаагүй залуужаад байна. Хэрвээ МАХН-аас Н.Энхбаяр гарвал Ардчилсан нам ч гэсэн “аранга”-аараа түүнтэй өрсөлдөхүйц хүнийг нэр дэвшүүлэх нь мэдээж чухал. Гэхдээ дараа дараагийн сонгуулиудад Ардчилсан нам залуусаар хүч сэлбэх хэрэгтэй. Тэгэхгүй бол МАХН залуусаар нүүр царай хийгээд гарчих гээд байна шүү. Илүү өөрийгөө залуу гэж харагдуулах гээд байна.

-Гэтэл танай намаас нэр дэвшихээр шилэгдсэн хүмүүсээс хамгийн залуу нь Б.Батбаатар. Даанч найдвар муутай…

-Манай намд маш олон чадалтай залуус байгаа. Тэднийгээ сүүдрээсээ гаргах хэрэгтэй. Л.Толстойн нэг гоё үг байдаг даа, гал аваад гэрэлтүүлж чадахгүй бол ядахдаа битгий сүүдэрлэ гэж. Манайхан МАХН шиг “кран” хийж чадахгүй. Гэхдээ битгий сүүдэрлэ л дээ. МАХН залуусаа лифтэнд суулгаад дээш нь шидчихэж байна. Ардчилсан намын залуучууд бол өөрсдөө шатаар мацаж өгсдөг. Үүндээ ч гомддоггүй, яагаад гэвэл тэр хэрээр өөрсдийгөө чадавхижуулж байдаг. Гэхдээ сүүдэр тэдэнд садаа болж байна.

-Ерөнхийлөгчийн санаачилсан шүүхийн шинэтгэлийн асуудал олон нийтийн анхаарлыг ихээр татсан ч салбарынхнаас дэмжлэг харагдахгүй байна. Тэд “Цогцоор нь шийдэхгүй бол нэг хуулиар үүнийг хийхгүй” гэдэг шүүмжилсэн. Энэ тухайд…

-Ерөнхийлөгчийн санаачилга бол улс төрийн хүсэл эрмэлзал, би шүүхийг шинэтгэхийг хүсч байна гэсэн. Гэхдээ Ерөнхийлөгч үүнийг хийж чадахгүй. Шүүхийг шинэтгэмээр байна гэж хэлээд шинэтгэчихдэг бол гоё л доо. Тэгдэггүй. Үүний тулд зориг тэвчээр, улс төрийн хүсэл эрмэлзэл хэрэгтэйгээс гадна шүүхэд болохгүй байгаа зүйлийг зөв таньж мэдээд түүнийг өөрчлөх бодлого хэрэгтэй. Энэ бодлогыг Ерөнхийлөгчид судлаач, эрдэмтэд, энэ чиглэлийн мэргэжилтнүүд л авчирч өгнө. Тиймээс одоо Ерөнхийлөгчийн зүгээс маш хурдан энэ чиглэлийн мэргэжилтнүүдийг оруулсан ажлын хэсэг байгуулж, хуулиуд дээрээ суух ёстой. Үүнийг Ерөнхийлөгчийн хуулийн бодлогын зөвлөх ганцаараа хийхгүй, хийж чадах ч үгүй. Бүтэн баг ажиллах ёстой. Энэ багийг ажиллуулах бололцоо нь Монголын төрийн хоёр институтэд байна. Хэд дахин илүү боломж Хууль зүй дотоод хэргийн яаманд байгаа. Төсөв мөнгө, мэргэжилтнүүд нь байна, зохион байгуулах эрх мэдэл, эрдэмтдийг татаад авах бололцоо нь байна. Ерөнхийлөгчид бол үүнээс 4-5 дахин бага боломж байгаа. Харамсалтай нь ХЗДХЯ гэж нэг мухар олгой шиг, юу ч хийдэггүй, Засгийн газраас оруулж ирсэн бичиг цаасыг засдаг л улс байна. Ерөнхийлөгчид бол хүсэл эрмэлзэл байна. Одоо үүнийгээ зохион байгуулалтанд оруулж, ажлын хэсгээ өргөтгөх ёстой. Анх Ерөнхийлөгчөөр сонгогдсоныхоо дараа нэг ажлын хэсэг байгуулсан. Бодлогоо дэмжүүлэх л зорилгоор байгуулсан байх, ХЗДХ-ийн сайдаас эхлээд ихэнхдээ дарга нарыг оруулсан байна лээ. Тэд нар хуралдаж ажил хийнэ гэж байхгүй. Тэр тусмаа сонирхлын зөрчилтэй шүүх, прокурорынхон өөрсдийгөө эрүүлжүүлэх бодлогыг хийхгүй. Хараат бус, бие даасан, харьцангуй хөндлөнгийн мэргэжилтнүүдээр үүнийг хийлгэх ёстой.

-Б.Чимид гуай таныг оролцох хэрэгтэй гэсэн?

-Би тэнд орсон ороогүй ажлаа хийнэ. Жишээ нь сонирхлын зөрчлийн хууль тогтоомжгүйгээр бид цаашаа явахгүй нь, энэ хуулийн төслийг цэгцлээд өргөн барихыг бодож байна. Энэ зун бол үнэндээ шүүхийн асуудлыг барьж чадсангүй. Өөрөө ажлаа хийхийн тулд эхлээд УИХ-ын хууль тогтоомжуудийг өөрчлөх шаардлагатай байна. Парламент нь Засгийн газраа хянаад, баталсан хууль тогтоомжоо хэрэгжүүлэхийн тулд ямар гар хөл байх ёстой юм, түүнийг нь бий болгомоор байна.

-УИХ-д хоёр байнгын хороог шинээр байгуулах тухай асуудал уу?

-Энэ хуулийн төсөлд Ж.Энхбаяр, З.Алтай, З.Энхболд гээд УИХ-ын хориод гишүүн гарын үсэг зурсан. Төслийг би өөрөө боловсруулсан, санаачилж өргөн барьж байгаа хүмүүс нь үзэл бодлоо тусгасан. Бүгдээрээ дотооддоо ойлголцсон нэг зүйл бол үнэхээр энэ парламентаас гарч байгаа хууль тогтоомжууд бизнес бүлэглэл, цөөн тооны олигархийн хувийн ашиг сонирхлыг дэмжих зорилготой болж хувираад байна. Иргэдийн нийтлэг эрх ашигт очихоороо буруу болчихоод байна. Тиймээс хууль тогтоох байгууллагад олон нийтийн санаа бодлыг тусгахын тулд Өргөдөл гомдлын байнгын хороог байгуулья. Тэдний санаа бодол хэрэгцээн дээр тулгуурлаж хуулиа гаргадаг байя. УИХ-ын 76 гишүүн ч юмуу, Засгийн газар дотроос бодлого хайж олно гэвэл тэдний явцуу эрх ашгийг дэмжсэн зүйл болчихоод байна. Хоёр дахийг нь бол хуулин дээрээ “Байцаан шинжих” гэж тодорхойлсон байгаа. Засгийн газрыг хуулийн хэрэгжилт, төсөв, хүний эрхийн чиглэлээр хянадаг бүтцийг УИХ-д бий болгоё. Одоо ажлын хэсэг гэж байгааг түр хороо болгох юм. Ажлын хэсэг гэхээр парламентын эрх мэдэл нь алга болчихдог. Түр хороо парламентын бүтцэд орох учраас эрх мэдэлтэй. Эрх мэдэлтэй учраас Эрүүгийн байцаан шийтгэх хуулийн зарчмаар нотлох баримт цуглуулдаг, гэрчийг дууддаг, парламентад хэлэлцүүлэг явуулдаг болно. Гэхдээ шүүх шиг шийдвэр гаргахгүй, “Энд ийм алдаа гарсан байна” гээд алдаа гаргасан албан тушаалтныг цааш нь хариуцлага тооцуулахаар явуулдаг. Тийм эрх мэдэл УИХ-д үүсэх ёстой. Тэгэхгүй бол УИХ-ын гишүүн асуулга тавьдаг, Засгийн газрын гишүүд хариулт өгсөн болдог байдлаас чинь ямар ч үр дүн гарахгүй байна.

-Түр хороо байнгын хорооноос эрх мэдэл багатай юу?

-Илүү эрх мэдэлтэй. Тийм учраас түр хороог түр л байгуулдаг. Тэгэхгүй бол парламентын эрх мэдэл хэмжээгүй тэлчих аюултай. Гэхдээ энэ эрх мэдэл байхгүйгээр Засгийн газраа хянаж чадахгүй. Одоо бол парламент нь Засгийн газраа хянаж чаддаггүй, тэгсэн мөртлөө Засгийн газартаа хэмжээ хязгааргүй нөлөөлж чаддаг гишүүдийн бүлэг л байгаа байхгүй юу. Засгийн газрын өөрсдийн дураар хөдөлгөдөг. Хэрвээ энэ хууль хэрэгжвэл Засгийн газар парламентын хяналтад орох боловч нөгөө талдаа парламентын дарамтаас гарна. Дурын гишүүн очоод “Манай тойрогт ийм юм хийсэнгүй” гэж загнахгүй. Одоо бол Засгийн газар төсвийн мөнгөөр бодлогын томоохон хөтөлбөр хэрэгжүүлэхээсээ илүү гишүүдийн тойрог руу хамаг мөнгөө цацаад хямрал дээр нэмж хямраад байна. Иймэрхүү хуулийн төсөл санаачилж, хориод гишүүн гарын үсэг зурсан. Намрын чуулганаар хэлэлцэх байх гэж найдаж байна. Эсвэл бас “Танай гишүүд шинэ байна, жул байна” гээд архагууд нь шал өөр юм яриад байх юм уу. Олон жил сонгогдсон, улс төрд хөлөө олчихсон, арай нэг хэлхээ холбоо сайжирчихсан хүмүүс нь асуудлаа 24 цагийн дотор шийдүүлдэг, бусад нь хоёр жил гүйгээд ч нэмэргүй тал бас энэ 76 дотор чинь байна шүү. Үүнийг өөрчлөхийн тулд УИХ-ын гишүүний эрх зүйн байдлын тухай хуулийг санаачилж оруулсан. Энэ хоёр хууль батлагдчихвал парламентын засаглал яаж ажилладаг вэ, тэр жишиг рүү дөхнө гэж горьдоод байгаа. УИХ-ын гишүүн болсныхоо хэргийн бараг 50 хувийг хийчихлээ гэсэн үг.

-Залуусыг дэмжих ёстой гэл үү? Гэтэл МУГЖ, дуучин С.Жавхлан нөхөн сонгуульд бие даан нэр дэвшихээ зарласан. Яагаад Ардчилсан нам, МАХН хоёрын аль алинд нь түүний орон зай олдоогүй юм бол. Ер нь С.Жавхлан УИХ-д сонгогдоод таны хажууд зэрэгцээд суувал ямар вэ?

-Залуу хүний ард бас гурван зүйл байх ёстой. Зөвхөн насны залуу хөгшнөөр хэмжигдэхгүй. УИХ-ын гишүүний эрх мэдлийн тусламжтайгаар юу хийх юм бэ гэдэг бодлого нь тодорхой байх ёстой. Тэр бодлого нь эрүүл саруул, зөв зүйтэй, урт хугацаанд хүмүүст үр өгөөжөө өгч чадахуйц байх ёстой. Ямар ч бодлогогүй орж ирчихээд одоо юу хийх вэ гээд явж байгаа УИХ-ын гишүүд зөндөө байна. Хоёр дахь нь улс төрд үнэт зүйл, зарчим хоёр заавал үнэ цэнэтэй байх ёстой. Улстөрчид үнэт зүйл, зарчим хоёроо хэр мөрдлөг болгож, хамгаалж чадаж байна гэдгээс их олон зүйл шалтгаалдаг. Улс төрч хүнд үнэт, зарчим, бодлого байх ёстой, шинэчлэгч байх ёстой. Түүнээс биш энэ олны танил юм, тэр нь дуулдаг юм гээд чихээд байвал Монголын улс төр ямар ч эмх замбараагүй, чихрийн цуглуулга шиг л болно.

-Гэхдээ С.Жавхланг зүгээр л бухимдаад ийм мэдээлэл хийгээгүй, өөртөө хэт итгэсэндээ ч нэр дэвшээгүй байх. Ард нь ямар нэг зүйл байгаа байлгүй?

-Улс төрийг хэн ч өмчилдөггүй учраас Монгол улсын иргэн бүр сонгох сонгогдох эрхтэй, энэ эрхийг юугаар ч хязгаарлахгүй. Сонгогчид л үүнийг дүгнэж, цэгнэх ёстой. С.Жавхланг ч би буруутгахгүй. Ерөнхий улс төрийн агуулгаар нь би асуудлыг ярьж байна. Монголчууд улс төрд мэргэших цаг болсон. Сонирхогчдын улс төр Монголыг 20 жил хойш чангаалаа. Ямар салбар дээр ямар мэргэжилтнүүд байна гэдгийг олж харахгүй улс төр бол ангал руу нүд боолттой чирж байгаа муйхар хүч л гэсэн үг. Ийм муйхар хүч биш, илүү эрүүл саруул нүдтэй, зөв алхамтай, мэргэшсэн улстөрчид орж ирэх цаг нь болсон. Гэхдээ парламент хуульчдаас бүрдэх ёстой гэж хэлээгүй шүү. Ямар ч байсан мэргэжилтнүүдээс бүрдэх ёстой. Би 1996 онд “Петрийн зарчим” гэж бичиж байсан юм. Жишээ нь би хүүхдийнхээ төрсөн өдрөөр алиалагч дуудах дуртай. Яагаад гэвэл алиалагчид хүнийг хөгжөөж, аз жаргалтай болгож, баярыг чимдэг. Тэр авьясын төлөө мөнгө төлөх ёстой. Гэхдээ амьдралынхаа хамгийн чухал асуудлыг шийдэхдээ би алиалагч дуудахгүй. Эмч хүнийг эмчлэх ёстой. Эмч эмнэлгийн дарга болохоороо эмнэлгийг дампууруулдаг. Жүжигчин бол жүжигчин. Жүжигчин театрын дарга болохоор театр дампуурдаг. Түүнтэй адилхан улстөрч бол улстөрч, нийгмийг урагш нь чирж явах хүн. Манайханд нэг алдаатай бодлого бий. “Энэ хүн барилга барьдаг, ийм том мэргэжилтэн учраас одоо хүчээ улс төрд үзэх гэж байна” гэдэг. Улстөрд хүч үзэхийн тулд УИХ-ын гишүүн болдоггүй. Тэр хүн барилга барихдаа анх тоосго өрөхөөс л эхэлсэн байх. Амьдралынх нь 20 жилийн туршлага тэр хүнийг барилгын салбарт бусдад дийлдэхээргүй болгосон байх. Улс төрд бас л тэр тоосго шиг өрдөг 20 жил байдаг. Тэр тав, арван жилийг туулж байж дараа нь “Би ийм бодлоготой, ийм өөрчлөлт хийнэ” гэж явахаас биш барилга сайн барьдаг юм чинь улс төрийг сайн хийнэ гэж ярьдаггүй. Петрийн зарчим гэж энэ. Гэхдээ улстөрчийн сургуулиар бэлтгэдэггүй, амьдралаар бэлтгэгддэг.

-Тэгвэл та улстөрч үү, хуульч уу?

-Би яг дунд нь зосч байна. Яагаад гэвэл би Үндсэн хуулийн мэргэжилтэн. Хэрвээ эрүүгийн чиглэлийн мэргэжилтэн байсан бол “Би хуульч” гэж хэлнэ. Үндсэн хуулийн мэргэжилтэн учраас засаглалийн хуваарь, хүний эрх гээд улс төрийн олон асуудал надад хамаатай болдог. Үндсэн хуулийн мэргэжилтнүүдийг бодлогын хуульч гэж ярьдаг юм. Улс төр чинь өөрөө бодлого. Тийм учраас аль алинд нь хөрвөх чадвартай. Хэрвээ би эрүүгийн юм уу иргэний чиглэлийн мэргэжилтэн байсан бол улстөр ярьж чадахгүй. Гэмт хэрэг юм уу гэрээ хэлцлийн тухай л ярина. Одоо бол УИХ-ын үйл ажиллагааг яаж сайжруулах вэ, хүний эрхийг яаж хангах вэ, шүүхийг яаж шинэтгэх вэ гэж ярьж байна. Бодлогын чиглэлийн мэргэжилтэн учраас ярих бололцоо нь байна.

-Д.Эрдэнэбат дарга “Нөхөн сонгууль хувийн улс төр биш, намын бодлогоор явна” гэсэн. Гэтэл тэр намын бодлогод залуучуудын нөлөө хэр байдаг юм, Гүйцэтгэх зөвлөлд жишээ нь танай залуусаас байдаг уу?

-Манай намын залуучууд МАХН-ын лифтээр явдаг залуусаас өөр гэдгийг хэлсэн. Биднийг сонсохгүй байсан ч сонсгохын төлөө ажилладаг. Дотроо өрсөлдөөнтэй, хурц ширүүн тэмцэлтэй, заримдаа бие биенээ тэвчихийн аргагүй үзэн ядахад хүрдэг ч гэсэн ингэж байж хамгийн зөв шийдэл, хамгийн боломжит хувилбар луу улам бүр дөхдөг л нам. Энэ бол ардчиллын амьд организм ажиллаж байгаагийн шинж. Хэдийгээр бид нам доторх бүтцээ шүүмжилдэг ч гэсэн олонхиороо, зохицоод гаргаж байгаа шийдвэрийг дагах ёстой. Намын бодлого чухал, яагаад гэвэл бид өөрчлөлтийг багаараа хийдэг дүрмээр тоглож байгаа шүү дээ. Ганц хүн юу ч хийж чадахгүй. Маш сайн шүүмжилж л чадах байх, гэхдээ шүүмжилснийхээ дагуу өөрчилж чадахгүй. Багаараа хийж байгаа улстөрд намын бодлого том байр суурьтай. Гэхдээ нэг зүйлийг харахгүй өнгөрч болохгүй. Манай нийт сонгогчдод нам, эсвэл бодлогыг цогцоор нь харж, тэр хэмжээнд сонгох улс төрийн соёл, мэдлэг туршлага байгаа бил үү. Дийлэнх тохиолдолд хувь хүний хүчин зүйлийг үнэлдэг сонгогчид байхгүй юу. Одоо хүртэл бидний дунд хүн чанарын тухай ойлголт хүчтэй байна. Хүн нь өөрөө ямар вэ, манай тойрогт юу хийж чадах вэ, би таних билүү гэж хардаг. Хөдөөд бол бүр хэцүү, хэний хүүхэд вэ гэдгээс хүртэл шалтгаална. Ийм улс төрийн соёлтой байгаа нөхцөлд зөвхөн намын бодлогоор үр дүнд хүрэхгүй. Сонгогчдодоо хүрэхүйц, хүлээн зөвшөөрөгдөхүйц хүнийг санал болгох ёстой. Тийм хүнд намынхаа бодлогыг тулгаж, тэр нь намынхаа бодлогыг тээж явах чадалтай байх ёстой. Шаардлага өндөртэй байгаа биз. Энэ нөхөн сонгууль шаардлага өндөртэйгээс гадна маш их өрсөлдөөнтэй сонгууль болох байх.

-Хэрвээ Н.Энхбаяр намынхаа бага хурлаас гарч чадвал сонгуульд ялж ч магадгүй, манайхан чинь өрөвдөх дуртай улс. Муу ч гэсэн төрийн тэргүүн явсан хүн, яаж гудамжинд хаях вэ гээд л. Тэгвэл улстөрд ямар өөрчлөлт гарах бол?

-Улстөрд олон бодлого хүнээсээ шалтгаалдаг. Тэр хүн нь алга болоход бодлого алга болдог. Олон хүнтэй уулзахад “Бүх юм хаалттай, хэцүү байсан шүү. Одоо нэг жаахан хүлээс тавигдаж байна. Гэхдээ бид одоо илүү ухаалаг, хариуцлагатай байх хэрэгтэй” гэж ярьж байгаа. Би Н.Энхбаярт хувь хүнийхээ хувьд дуртай, дургүйн асуудал ярихгүй, сайн таних ч үгүй. Улс төрийн бодлогын хувьд яривал хэрвээ Н.Энхбаяр УИХ-д орж ирвэл хүссэн хүсээгүй УИХ-ын дарга, Ерөнхий сайдыг өөрчилнө. М.Энхболд УИХ-ын дарга, Н.Энхбаяр Ерөнхий сайд болох юм байна л гэж би харж байна. Тэгэхээр маш том өөрчлөлт гарна. Хүчний харьцаанд өөрчлөлт орж, МАХН дангаараа Засгийн газраа байгуулна. Цаашдаа юу болохыг сайн мэдэхгүй. Гэхдээ З.Энхболд гишүүний хэлсэн үгтэй санал нэг байна. Засаглалаа сайжруулаагүй орны уул уурхайн баялаг гэдэг өөрөө авлигын хамгийн том хөшүүрэг болдог. Бид засаглалаа сайжруулах хэрэгтэй. Сайжруулахад хамгийн том саад, тээг болж байгаа зүйл нь юу билээ. Засаглалаа сайжруулах, шүүхийн шинэтгэл гээд хийх ёстой олон алхмын туулах зам л уртсах байх даа.

-Тээг саад нь юу гэж?

-Улс төрийн орчин. Сүүлийн хэдэн жил эрх мэдлийг хэн өөртөө төвлөрүүлсэн, тэр эрх мэдлийн нөмөр нөөлөг дотор нь юу цэцэглэсэн билээ, яагаад хууль шүүхийнхэн ийм омголон байдаг юм. Шударга ёсыг тогтоочихоод омголон байгаа юм уу, хамгийн аймшигтай авлига, хүчирхийллийг цэцэглүүлчихээд омголон байна уу. Зарим тохиолдолд бодлогын шинэчлэл хүнээсээ хамаардаг гэж би хэлсэн дээ. Тийм учраас улс төрөөс холдуулах, ойртуулах хүмүүс байдаг. Миний л хувьд ямар ч байсан тодорхой хүмүүсийг, хэсэг бүлгийг улс төрөөс холдуулж чаддаггүй юм гэхэд эрх мэдэлгүй л байлгамаар байна. Харамсалтай нь эрх мэдэлтэй хүмүүс нь өөрчлөлтийнхөө эсрэг төвлөрчихөөд, өөрчлөлт хийх гэсэн хэсэг нь ярихаас өөр ид шидгүй л болчихоод байна.

Б.СЭМҮҮН

September 17, 2009

"Simplicity is the ultimate sophistication" by Leonardo Da Vinci

September 13, 2009

L. MUnkhbayasgalan "Burhan mini N.Enhbayariig orshoo"

Yer n ongorson heden jild bolood ongorson yavdliig bichchihsen baina. Unen l bol uye uye gargaj harj baihad heregtei niitlel bolson baih shig baina.


Бурхан минь, Н.Энхбаярыг өршөө
2009 оны 9 сарын 11

Байнга болж бүтэхгүй үйл хийж, буруу замд буцалтгүй орсон нэгнээ адлах биш харин түүний өмнөөс бурханаас өршөөл эрж залбирал үйлдэх нь хүний ёсонд байх нинжин сэтгэлийн дээд гэнэм. Тийм болохоор бурхан минь манай улсын Ерөнхийлөгч байсан Намбарын Энхбаярын өмнөөс өршөөл эрж залибръя.

Тэр жаахан шуналтай л даа. Сүхбаатарын талбайн урд Төрийн ордныг цавчих гэж байгаа юм шиг саран хэлбэртэй сүх шиг байшин түүнийх гэдэг. Бас хуучнаар Сүхбаатарын хэвлэх комбинатын нурж унасан байшин газартайгаа тэрний эхнэрийнх. Богд уулын Жаргалантын ам тэр чигээрээ Н.Энхбаярын аав ээжийнх. Хөгжим бүжгийн ажилчдад зориулж барьсан орон сууцны барилгын нэгдүгээр давхар хуугаараа дүү охиных нь. Энэ мэт манай улсын олон байшин барилга, газар экс Ерөнхийлөгчийнх юм шүү дээ. Тэр бас албан тушаалд дуртай. Уг нь “Хэрвээ чи албан тушаалын шатаар өгсөж яваа бол замдаа тааралдсан бүхэнтэй гар барьж бай. Учир нь буцаад буухдаа бүгдэнтэй нь дахиад тааралдана” гэсэн мэргэн үг байдаг. Гэвч Н.Энхбаяр үүний яг эсрэгээр нь хийдэг юм. Тэр албан тушаалын шатаар өгсөхдөө замд тааралдсан бүхнээ айлгаж ичээсэн байдаг. Өөрөө турхиран байж тэднээр төрийн албыг наймааны хэрэглүүр болгуулчихаад эцэст нь түүгээр нь дарамтладаг гэж байна. Тухайлбал, шүүх прокурорынхон Н.Энхбаярыг Ерөнхийлөгчийн албан тушаалаа өгсөнөөс нь хойш ”Одоо шударга ажиллана аа” гэж ам өчгөө өгч байна. Түүний үед ямар ч шүүгч шударга ажиллах талаар ярьдаггүй, шүүхийг шинэчлэлийн тухай дурсдаггүй байв. Н.Энхбаярын эсрэг дуугарсан бүхэн албан тушаалаасаа огцорч бүр шоронд ч явдаг. М.Энхболд түүний далайсан газар нь далд ороогүйнхээ төлөө Ерөнхий сайд бөгөөд намын даргаасаа огцорч, У.Хүрэлсүх шоронд орохдоо тулж “Дахиж УИХ-ын гишүүн болохгүй” гэж ам өгч, Ч.Улаан шадар сайдаасаа огцорч хэтэвч болсон Х.Баатарыгаа хориулж байлаа. Ерөнхий сайдын карьер илхэн харагддаг байсан Ц.Мөнх-Оргилыг 2008 оны долдугаар сарын 1-ний өдрийн буудах тушаалтай Онц байдлын комиссынхоо даргаар тавьж нэг мөсөн дарж авсан. Одоо Ц.Мөнх-Оргил , долдугаар сарын 1 хоёр хоршоо үг шиг болжээ. Үйлдвэр худалдааны яамны төрийн нарийн бичгийн дарга байсан Сүрэнхороос татаас авах гэж дарамтлаад өнөөх нь айхдаа улс дамжсан оргодол болж зугтаасан. Айлгүй үлдсэн Т.Бадамжунай, У.Барсболд, У.Хүрэлсүх нар жил тойрон цагдаа шүүхийн хаалга сахиж шар махтайгаа хатсан юм даг. Экс Ерөнхийлөгч Н.Багабандийг элдвээр хавчсаар байгаад “Титэм үг” хэлдэг өвгөн болгож дөнгөсөн. Харин түүнд наалдаж хатных нь хормой хотыг засч, ээж аавыг нь тойглож яваа хүмүүс байнга өөдөлж сонгууль болгоноор тойрогтой, сурталчилгаа хийх мөнгөтэйгөө үлддэг.

Н.Энхбаярын энэ мэт болохгүй бүтэхгүй бүхнийг нь ард түмэн олж хараад аль хэдийнэ өршөөчихсөн юм. Өнгөрсөн Ерөнхийлөгчийн сонгуулиар түүний хийсэн хэргийнх нь төлөө шийтгэж хууль цаазаар далайлгалгүй зүгээр л түүнд саналаа өгөхөөс татгалзсан юм. Энэ бол түүнд үзүүлсэн уучлал байлаа. ОХУ-д төлөх ёстой Их өрийг чинь та нарын өмнөөс төлчихсөн шүү гэж худлаа ярьж байхад нь ч мэдээгүй л юм шиг суусан. Гэтэл өнөөх өрөө авах ёстой гүрний Ерөнхийлөгч нь давхиж ирээд “Өрөө гүйцэд төлөөгүй шүү” гэчихээд яваад өгч байгааг ч харсан. Ард түмэн дуугүй л байгаа. “За яахав, сонгуулиар түүнийг сонгоогүй. Зөв юм хийжээ” гэсэн шүү юм бодоод тайван байгаа хэрэг. Гэтэл өнөөх нь дахиад Чингэлтэй дүүргийн нөхөн сонгуульд өрсөлдөх юм гэнээ. Төрөөс тогтоож өгсөн цалин хангамж байр байшин нь амьдралд нь хүрэлцэхгүй байгаа бололтой. Шинэ байраа шилэн ордон болгоно гэнэ. Хааны дайтай амьдарч байгаа ч ханаж цадах болоогүй гэнэ. Айлгаж сүрдүүлсэн хүнийхээ тоог ахиад зөндөө ихэсгэнэ гэнээ. Хэмхэрхий тэвшээ голсоор хатан хаан болдог “Алтан загас”-ны үлгэрийн эмгэнээс илүү эрх мэдлийг хүснэ гэнэ. “Алтан загас өөрөө албат боол минь болог”гэдэг шиг ард түмэн бид боол нь байх учиртай гэнэ. Хүний хаан болсон ч хүсэл шунал нь хязгааргүй гэнэ. Дэлхийн хамгийн баян хүн Билл Гейтс ч Ерөнхийлөгч болно гэж зүтгээгүй юм шүү. Харин ч “Microsoft” дахь хэдэн сая доллараар тоологдох өөрийнхөө хөрөнгөнөөс татгалзаад хээв нэг орхиод явчихаж билээ. Эд баялаг эрх тушаалын шунал гэдэг арван хар нүглийн нэг гэдэг ч энэ хорвоо өөрөө баясгалангийн цэцэрлэг биш зовлонгийн мөн чанартай болохоор бурхан минь, Н.Энхбаярыг өршөө. Түүний буртаг суусан сэтгэлийг ариутгаж өгөөрэй. Үүний л төлөө наминчилан залбиръя.

September 10, 2009

The most problematic factors for doing business in Mongolia by World Economy Forum report 2009-2010

Za nohdoo nogoo Afrik shig bolchihgui yumsan geed baidag ene listen deer hichneen ch uls manaihaas deeguur garaad yavchihav daa, dund n dain dajind nervegdsen uls toriin baidal uimeen samuuntai, tsagiin ays oro busgaatai baigaa ulsuud hurtel manaihaas hool deeguur haraij yavah yum.

The most problematic factors for doing business


Inefficient government bureaucracy.........................14.8
Access to financing......................................................12.1
Corruption.......................................................................11.2
Foreign currency regulations......................................10.8
Policy instability...............................................................8.8
Inflation .............................................................................8.4
Inadequately educated workforce...............................8.0
Inadequate supply of infrastructure ............................6.8
Poor work ethic in national labor force ......................5.3
Tax rates ...........................................................................4.9
Tax regulations ................................................................4.3
Government instability/coups .......................................2.7
Restrictive labor regulations.........................................0.9
Crime and theft ................................................................0.6
Poor public health...........................................................0.6

Global competitiveness report tataj avaad materialiin 224 dugeer huudsiig neg gargaad uzeedheerei. yanz buriin sedveer yum hamgaalah barih gej baigaa ulsuudad bas hereg bolohoor reference baina shuu.

Delgerenguigeer n doorhi linknees avaarai
http://www.weforum.org/pdf/GCR09/GCR20092010fullreport.pdf

September 9, 2009

O. Ganzorig: Hyamral araatanlag heregleenees uudeltei

Minii bodloor manaidaa l ediin zasag sanhuugeeree urdaa barih tolgoinuudiin neg n bolovuu gej boddog Financial Markets Association buyu Санхүүгийн зах зээлийн холбооны Ерөнхийлөгч Ө.Ганзориг iin yariltslag internet deer garsan baina.

Ene araatanlag heregtsee n huvi humuust horongojih setgelgeeg toruuldgeeree ashigtai hedii ch niigemdee yamar hortoi tuhai ih saihan ilerhiilsen baina.

Dahin dahin unshihad ch iluudehgui saihan yariltslaga bolson baina. Tiimees buren eheer n avaad niitelchihye gej shiidlee.

Tegeed odoogiinhoo ene bugshirsen hogiin niigmeesee garah arga bol
1. Huvi hun ooroo uhamsartai baij ooroo oorteigee, hondlongiinhoo humuust eyregeer nolooloh
2. Ingesneer niigmiin hyanaltiin system saijirch iluu neelttei, hyanaltiin togtoltsoo sain boloh yum.

Manai neg saihan zuir ug baidag shuu dee, Biye zasaad geree zas, geree zasaad toroo zas gej. Tovchhondoo ene ugiig l heleh gesen yum bolov uu. Tiimees hun bugd hicheetsgeegeed uyiinhendee. Daraagiinhaa uyiinhend "ulger" leh uchirtai yum l daa. Turk ulsiig baiguulagch aldart tsergiin janjin Ataturk bas negentee helsen baidag yum. Bi zaluuchuuddaa l naidaj baina gej. Ter 1920 iod onii niigmiin elituud n yag onoogiin manaih shig hogiin shunaltai, huvia bodson archaagui yumnuud baisan yum. Tiimdee ch erh choloo, tusgaar togtnoliinhoo tolo daitaj, ter uyiin zasgiin erhend baisan humuus n Europe ruu garch zugatatsgaasan baidag yum. Manaih eh oronch zaluuchuuda al demjmeer baigaa yum. Yamartai ch say hyamral gej yu bolood ongorson bolon manaihnii setgehuid yu bolj baigaa tuhai ih saihan oguulsen baina. ENJOY !!!


Иргэд эдийн засгийн хямрал аль шатандаа явж байгаа, хэзээ эцэс болохыг мэдэхийг хүсч байна. Гэтэл энэ талаар тоймтой мэдээлэл өгчих хүн манай төр засаг хийгээд, эдийн засагчид дотор алга мэт.

Гадна, дотны хэвлэлээр АНУ-аас эхтэй хямрал дуусч, эдийн засаг эргэн сэргэж байгаа гэх ч нөгөө талд хямрал улам даамжирч буй тухай мэдээллүүд хөвөрч байна. Энэ нь ч дэлхийд данстай томоохон корпорациудын дампуурлаар батлагдсаар.

Бид энэ удаагийн GoGo Cafe буландаа Санхүүгийн зах зээлийн холбооны Ерөнхийлөгч Ө.Ганзоригийг урьж олон улсын болоод дотоодын эдийн засгийн хүндрэлтэй асуудлуудаас хэрхэн гарах талаар ярилцлаа. Сонирхолтой нь бидний яриа хямрал гэхээсээ “өвчлөл”-тэй илүү “зууралдсан” юм.

БИД АЛЬ Ч ТОХИОЛДОЛД БҮГД ХОЖИГДОХ ТОГЛООМООР ТОГЛОЖ БАЙНА

-Таны хувьд энэ хямралыг хэрхэн харж байна вэ?
-Мэдээж олон янзын тайлбар хийгдэж байна. Миний зүгээс энэ ярилцлагаар хүмүүст арай өөр зүйл, санааг өгөхийг зорилоо.

Ер нь бид хямралаас гарахгүй гэж хэлмээр байна. Учир нь хямрал яагаад болсон шалтгаанаа эхлээд оношлох ёстой. Жишээ татвал, уушгины хүнд үрэвсэлтэй хүн байсан гэж бодъё. Энэ хүн үрэвсэлтэй учир мэдээж ханиалгана. Ханиана гэдэг тэр хүнийг үрэвсэлтэй байгааг илэрхийлж буй шинж тэмдэг. Тэгэхээр ханиалга дарах эм уугаад зүгээр болж болно. Гэхдээ энэ нь үрэвслээ эмчилж чадахгүй. Хүнээр бол бид ийм байдалд орчихоод байна.

Удахгүй бид хямралаас гарсан гээд яахав ярих байх л даа. Гэхдээ үндсэн хямралаасаа гарч чадахгүй. Ханиалгыг л дараад өнгөрч байгаа хэрэг.

Одоо яагаад ханиасан шалтгааныг яръя. Энэ асуултын цаана “үрэвсэл байгаа болохоор” гэж хэлнэ. Тэр үрэвсэл нь дэлхийн суурь эдийн засаг, нийгмийн зохион байгуулалтын тогтолцоо нь алдагдчихсан явдал юм.

Ардчилал гэдэг чөлөөт зах зээлийн тогтолцоог урамшуулдаг. Энэ тогтолцоогоор бид сүүлийн 20 жил, олон улсад 100, 200, 300 жил явж ирлээ. Ингээд бодоод үзэхээр энэхүү тогтолцоо өөрөө буруу болчихож байгаа юм. Яагаад буруу болсон бэ гэдгийг би баримтаар хэлье.

Хамгийн эхэнд хэлэх зүйл бол хэрэглээг дэмждэг явдал. Гэтэл хэрэглээ ухаалаг байна уу гэдэг асуулт гарч ирнэ. Ямар хэрэглээг ухаалаг гэж ойлгох вэ. Хүн болгон үнэтэй машин унаад, өмсөхгүй байж олон хувцас худалдан аваад, өчнөөн хоол хүнсний бүтээгдэхүүн хэрэглэхгүйгээр хаяад л, өөртөө шаардлагагүй том байранд амьдраад л байгаа явдлыг чөлөөт зах зээл, ардчилсан нийгэм өөрөө урамшуулаад байдаг. Гэтэл энэ нь өөрөө араатанлаг хэрэглээ гэдэг ойлголтыг гаргаж ирж байна. Араатанлаг гэж юуг хэлээд байна вэ гэхээр ирээдүй хойчоо, хажуудаа сууж байгаа хүнээ бодохгүйгээр хэрэглэхийг хэлдэг.

Жишээ нь, завин дээр хязгаарлагдмал усны нөөцтэй хүмүүс явж байтал нэг нь бүгдийг нь уучихтай адил. Уучихсан ч гэсэн нөгөө хүн маань олон хоног тэсэхгүй ш дээ. Тэртээ тэргүй физиологиороо энэ хүн илүүдэл усаа биенээсээ гаргана. Өөрөөр хэлбэл тэр хүнд уусан ус үлдэхгүй гэсэн үг. Ингээд завин дээр явсан бусад нь ч, ус уусан хүн нь ч харангадаж үхнэ. Энэ бол “lose - lose game” буюу аль ч тохиолдолд бүгд хожигдох тоглоом. Бид ийм л байдалд орчихоод байна.

-Тэгэхээр дэлхийн эдийн засаг ийм болчихлоо. Үүнийг бид юунаас харж болох вэ?
-Газрын тос, зэс, алт, нүүрс, уран, цайр зэргийн үнэнээс харж болно.
Дээрээс нь хүнсний бүтээгдэхүүний хямралд дэлхий нэрвэгдсэн. Бид хэрвээ мартаагүй бол 2007 оны сүүлээр дэлхий “food crisis” буюу хүнсний бүтээгдэхүүний хямралд өртсөн. Хүнсний бүтээгдэхүүний үнэ огцом нэмэгдсэн.

Будаа, гурилаа яах вэ гээд сандарч байтал ашгүй Казахстан, Хятадад сайхан хур, бороотой жил таарч маш их ургац аваад аварсан. Хэрвээ ийм зүйл болоогүй байсан бол одоогийн дэлхийн эдийн засгийн хямрал хоёр дахин илүү хүчтэй тусах байсан.

Гэтэл үүнийг нэг ч эдийн засагч ярихгүй л байгаа байхгүй юу. Азаар гарсан зүйлээ ш дээ. Тэгэхээр бид зөндөө олон жил “азаар” явлаа л даа.

МАНАЙХАН ИХ УХААНТАЙДАА ЗЭСИЙН ҮНИЙГ ӨСГӨӨГҮЙ

-Монголын хувьд?
-Монголын хувьд ч тэр. Монголын эдийн засаг “азаар” л явж байгаа гэж би томъёолдог. Үндэсний хөгжлийн цогц бодлого, эдийн засгийн суурь стратеги нь хаана явж байна? Байхгүй ш дээ, байхгүй. Тэрийг цаас байна гэдгээр “байна” гэж үздэггүй. Харин хүн болгон ойлгоод, яам, тамгын газар гээд төрд зүтгэж байгаа хэдэн зуун мянган хүн, бизнесийн салбарынхан бүгд нэгдсэн нэг алхмаар явж байж энэ Үндэсний хөгжлийн цогц бодлого, эдийн засгийн урт хугацааны стратеги болж байна гэж ойлгоно уу гэхээс хэн нэг эрдэмтэн эсвэл төр, засгийн түшмэл 100 хуудас цаас бэлтгээд Ерөнхий сайдын өрөө рүү шидсэнийг Үндэсний хөгжлийн цогц бодлого байлаа гэж ярих нь утгагүй л дээ.

Олон улсад страгтеги байна уу байна. Гэхдээ энэ стратеги сууриараа асуудалтай болжээ гэдгийг хэллээ. Хямрал гэж юуг хэлдэг вэ гэхээр эдийн засгийн доройтол ч биш, уналт ч биш. Ямар үеийг хямрал гэх вэ гэхээр систем нь буруу болсон үеийг хямрал гэж нэрлэдэг.

Дээр ярьсан хэрэглээнд суурилсан эдийн засаг болохгүй байгаа учраас систем буруу болсон гэж үзэж байна. Үүнээс дэлхийн бүх улс орон яаж гарах гэж байна вэ гэхээр хэрэглээгээ дахин дэмжих байдлаар. Засгаас их хэмжээний мөнгө өгөх гээд байна ш дээ. Иргэн бүртээ 500 долларын чек өгөөд дэлгүүрт очиж бараа худалдаж ав гээд байна. Хэрэглээнээс болсон хямралаа дахиад хэрэглээгээрээ давах гээд байна. Дараагийн шат юу вэ. Яг адилхан газрын тос, зэсийн үнэ өснө. Дахиад л хямрал болно, ойлгомжтой. Яагаад гэвэл бид суурь өвчнийг нь анагаагаагүй болохоор.

Монголын хувьд эдийн засгийн хөгжил бусад орноос таван үеийн хойно буюу, 100 жилээр хоцорч байгаа болов уу гэж боддог. Хаана бид ингэж хоцрогдож вэ гэхээр тархи сэтгэхүйдээ.

Бид хэдий өнөөдөр Америкт гарсан хамгийн сүүлийн үеийн шинэ загварын машин унаад явж байгаа ч яг тэнд байгаа бизнесмен шиг сэтгэж чадахгүй. Тэр хүний таван үеийн өмнөх хэд дэх өвөг эцгийнх ч юм өнөөдрийнх шиг машин унадаггүй байх үеийнх нь зүйлийг бид бодож эхэлж байна. Үүнийг хэн өөрчлөх вэ гэдэг дээр их олон хүнтэй ярилцаж үзлээ. Ердөө төр засаг л өөрчлөх ёстой. Өөр арга байхгүй. Энэ үүрэг хариуцлагыг угаасаа үүрч очсон хүмүүс юм чинь.

УИХ-ын гишүүнээр Монгол Улсыг хөгжүүлэхээр очдог гэж би бодохгүй байна. Яагаад гэхээр бүх иргэнд нэг сая төгрөг өгөөд ямар ч өөрчлөлт гарахгүй. Яг л бахь байдгаараа байж байна. Харин ч сөрөг үзэгдлүүд гарна. Эдийн засагчид бүгд хэлж байгаа. Хүмүүсийг залхуу болгоно гэж.

Тэгвэл тэд юу хийх ёстой вэ. Монголын ард түмний хүсэл, тэмүүлэл, зорилгыг өөрчлөх ёстой.

Одоогийн эдийн засгийн хямралаас бид зэсийн үнэ дахиад өсч байгаа учир үүнийг дагаад гарчихна л даа. Түүнээс биш манайхан их ухаантайдаа биш, төр зөв алхам хийсэндээ зэсийн үнэ нэмэгдээгүй ш дээ. Олон улсын зах дээр зэсийн үнэ өсч байгаа л зүйл.

ЭРЭЭНЭЭС АВЧИРСАН ДААШИНЗ, ПАРИСЫН ЗАГВАРЫН ДААШИНЗЫГ ХАРААД МАНАЙ ДУНДАЖ ИРГЭН ЯЛГАЖ МЭДЭХ ҮҮ

-Өнгөрсөн жил зэсийн үнэ рекорд дээд хэмжээндээ хүрч манайхан нэлээд баярхсан. Тухайн үед танай холбооноос зэсийн үнэ өндөр байгаа ч эргэж бууна. Тиймээс эрсдэлийг сааруулах арга хэмжээ авах тухай ярьж байсан. Үүнийг ойлгоогүй. Харин үнэ бууж болдог юм байна гэж мэдэрсэн хүмүүс одоо эрсдэлийг сааруулах арга хэмжээ авч байгаа нь бас л нэг их ажиглагдахгүй байх юм.
-Хамгийн харамсалтай нь тийм. Өөрөөр хэлбэл суурь сэтгэхүй огт өөрчлөгдөхгүй байгаа юм.
Би улстөр, эдийн засаг хоёрыг шууд холбож яримаар байна. Миний хувьд улстөрд огт хамааралгүй хүн гэдгийг хэлэх нь зүйтэй байх.

Тэгэхээр хүмүүсийн сэтгэхүйг өөрчлөхийн тулд нийгмийг эхлээд ангилах хэрэгтэй. Ингээд харахаар төр засгийн, бизнесийн лидерүүд, ямар нэгэн босго даваад гараад ирчихсэн компанийн захирлууд хамгийн түрүүнд бичигдэнэ. Энэ хүмүүс эерэг өөрчлөлтийг хийж эхлэх хэрэгтэй. Ард түмнийг өөрчлөх тэр хүнд ачаа нуруун дээр нь очиж байгаа боловч түүнийг авахгүй байна.

Энд дахиад араатанлаг бизнес гэдэг ойлголт гарч ирнэ.

Эхлээд би бизнесийн салбарыг яръя. Орчин үеийн бизнесийн урсгал, чиглэл “ирээдүйн хэрэглэгчээ өнөөдөр бэлтгэх” гэдэг зорилготой явж байна. Манай бизнесменүүд үүнийг ойлгоддоггүй. “Урт хугацаанд тогтвортой байна аа” гээд магадгүй нэг сониноос уншчихаад ярьдаг. Жинхэнэ утгаараа энэ юу гэсэн үг вэ гэхээр худалдан авагчийг урт хугацаанд, тогтвортой худалдан авах чадвартай болгоход бэлтгэнэ гэсэн үг. Ингэхийн тулд өнөөдөр хэрэглэгчдэд чанартай, боломжийн үнэтэй үйлчилгээг өгөх ёстой. Дээрээс нь дахиад бид нарын огт өгнө гэж ярьдаггүй нэг зүйл юу вэ гэхээр үйлчлүүлэгчдэдээ боловсрол олгох ёстой. Харилцагчийг боловсруулна гэж хэлдэг. Харилцагчийг бүтээгдэхүүнийг таньж, мэддэг болгох ёстой.

Жишээ нь Эрээнээс авчирсан даашинз, Парисийн загварын даашинзыг хараад манай дундаж иргэн ялгаж мэдэх үү? Тэгэхээр бид хэрэглэгчээ боловсруулах хэрэгтэй байгаа биз.

Яагаад чанартай бүтээгдэхүүн хэрэглэх ёстой вэ гэдгийг ойлгуулах ёстой. Ингэж байж урт хугацаанд харилцагч, бизнесмен хоёрын дунд итгэлцэл бий болж худалдан авагч чинь илүү урт насална. Меламинтай сүү авчраад л зараад байвал худалдан авагч чинь хэдэн жил тэр сүүг уух вэ. Хортой бүтээгдэхүүн үйлдвэрлээд зараад л байвал худалдан авагч нар удахгүй хавдар болоод үхнэ ш дээ.

Дээрх зүйлийг л хийж чадахгүй байгаа хүн араатанлаг бизнесмен болно гэсэн үг.

За, улстөрч, төрийн албан хаагчийн тухайд ярьвал хамгийн түрүүнд төрийн үүрэг юу юм бэ гэдгийг ойлгох хэрэгтэй. Бид нар ер нь нэг хойшоо суугаад бодох ёстой байхгүй юу. Би хэн юм бэ гэдгийгээ. Хоёр сая 800 мянгуулаа.

Яам, тамгын газрын мэргэжилтэнгүүд бүгдээрээ “би яагаад энд ирсэн юм бэ” гэдгээ бодох ёстой. Үүнийг бодохын тулд төр гээд нэг завь байгаад байна аа даа. Энэ завины зорилго, чиглэлийг ойлгох ёстой. Ингэхийн тулд төр гэдэг зүйл яагаад үүссэн юм бэ гэдгийг нэг удаа харчих хэрэгтэй юм. Интернэтээр ороод л харчих хэрэгтэй, минутын л ажил.

Энэ дээр юу бичсэн байдаг вэ гэхээр төр гэдэг ард иргэдийн сайн сайхан байдлыг хангах, хамгаалахын тулд л байгуулагдсан гэж байгаа. Анх зэрлэг омгууд байхдаа нэгнийгээ ахлагчаараа томилж байсан зорилго өнөөдрийг хүртэл яг ижилхэн. Хэрвээ үүнийг ойлгоогүй бол түүнийгээ бодох хэрэгтэй. Энэ зорилго ард түмний сайн, сайхан байдлыг хангах гэж байгаа ш дээ.

Хэзээ ард түмний сайн, сайхан байдал хангагддаг вэ гэхээр урт хугацаанд, сайн сайхан орчинд амьдрах үед.

-Ингээд ярихаар бид дэд бүтэц ярих хэрэгтэй боллоо?
-Тэгж байна. Улаанбаатар хотын замыг хар. Өглөө гэрээсээ гарахад л шороо шуураад нүүр, үс рүү шигээд л, машинаар явахаар донслоод л. Донсолсноосоо болоод миний сэтгэл тавгүйтэж, тогтворгүй болоод бие бие рүүгээ хаазлаад уурлаад эхэлж байгаа юм. Ингээд өглөө ажил дээрээ ороод ирэхдээ аль хэдийнэ би стресстээд хүрээд ирдэг. Энэ бол хамгийн эхний жишээ. Үргэлжлүүлбэл энэ утааны асуудал байна.

Утаа бол ердөө төрийн үүрэг! Үндсэн хууль дээр заачихсан гээд байгаа юм л даа. Монгол Улсын иргэн дуртай газраа амьдарна гээд. Гэтэл Ардчилал дээр тулгуурлаж гарсан энэ Үндсэн хуулийн чинь суурь хөрс нь юу гэхээр “Таны эрх миний эрхээр хязгаарлагдана” гэж байгаа. Энэ бол үндсэн зарчим. Тэгэхээр Үндсэн хуулийн заалт өөрөө буруу байна гэдгийг хэлээд байгаа биз.

Хотын хүн амын тал орчим хувь нь байранд амьдардаг. Өөрөөр хэлбэл шууд утгаараа бусдын уушгийг хордуулах утаа гардаггүй. Гэтэл Үндсэн хуулиар хаана ч амьдарч болно гээд дахиад нийслэлийн тал орчим иргэн утаа гаргаад амьдраад байна. Энэ хүмүүс өөрсдийнхөө болоод үр хүүхдүүдийнхээ, хотын бусад иргэний эрхэнд халдаад амьдраад байгаа биз. Тэгэхээр энэ юуг хэлээд байна вэ гэвэл бид ардчиллын суурь зарчмаа зөрччихсөн. Төр энийг л хийх ёстой. Ерөөсөө маш ойлгомжтой байгаа биз. Төр энэ утаа, шороог байхгүй болгож, замыг засах ёстой. Хийх ажил маш их байна. Үүнийг л ойлгохгүй байгаа юм шиг харагдаад байна. Яагаад ойлгохгүй байна гэж хэлж байна гэхээр утаа, шороо нь жил болгон нэмэгдээд байгаа биз. Бодитой баримт байна. Миний таньдаг бүх хүн харшилтай болчихлоо. Юунаас болж харшилтай болдог вэ. Энэ бохирдлоос болж байна.

Төр ажлаа хийхгүй, хийж чадахгүй байгааг л харуулж байгаа явдал.

-Бүгдийг төр лүү чихэх нь бас хэт туйлширсан зүйл байх?
-Би бүгд бодох ёстой гэж хэлсэн. Төрийн байгууллагат асуудал тавихаар яадаг вэ. “Тэр яам, энэ газар шийдэх ёстой” болчихдог. Энэ үгүй юм. Асуудлыг тухайн газрын манаачаас нь авахуулаад шийдэх ёстой.

Монгол хүний нэг шүүмжлүүштэй хандмаар зүйл байна. Наад захын сониноос харахаар л байж байдаг. “Монгол хүний оюуны чадавх ийм өндөр, мундаг гайхамшигтай” гээд. Үүнийг ойлгож байна л даа. Гэхдээ бид шүүмжлэх юм аа шүүмжлээд засах зүйлээ засдаг байх хэрэгтэй биз дээ. Хэрвээ бид ухаантай мундаг юм бол дэлхийн 200 гаруй оронд хүний хөгжлийн үзүүлэлт, эдийн засгийн индексээр яагаад үргэлж сүүлийн байранд ордог юм. Бид яагаад “Азийн цагаан дагина” нийслэлтэй улс байсан байж тухайн үед урцанд амьдардаг шалдан, нүцгэн хувцас ч өмсөхөө мэддэггүй байсан Африкийн орнуудтай адилхан үзүүлэлттэй гараад байна, одоо. Би арьс өнгөний үзэлтэн биш л дээ. Ер нь энэ бол факт ш дээ.

1960 онд Сингапур намаг балчгандаа живсэн аймшгийн газар байсан. Өнөөдөр юу болчихов оо. Биднээс 300 жилээр түрүүлээд хөгжчихсөн байна ш дээ.

Өөрчлөлтийг Монголын иргэн бүр өөрөөсөө эхэлж хийх ёстой. Би онцгойлон бизнес эрхлэгчид, төр засагт ажиллаж байгаа хүмүүс үлгэрлэн үзүүлэх ёстой гэж боддог. Ер нь өнөөдөр бидний ийм ядуу дорой амьдарч байгаа нь бидний бүгдийнх нь буруу.

Бүгдээрээ муу байгаад байхгүйн тулд бидэнд үлгэр хэрэгтэй.

Дээр дурьдсан хүмүүс үлгэр, жишээ үзүүлэх ёстой.
Дандаа эрээний хувцас өмсдөг хүнд парисын хувцсыг нэг, хоёр удаа өмсүүлж байж хувцас гэж юу байдгийг мэдрүүлнэ.

Арал дээр байсан хүн бурханы номлол ерөөсөө сонсоогүй баахан нүгэл үйлдэж үйлдэж нас барсан хойно бурханы шүүх дээр очоод яах вэ гэдэгтэй яг адилхан. Энэ хүнийг яах юм. Яах ч үгүй ш дээ. Яагаад гэвэл тэр юу ч мэдээгүй юм чинь.

Тэгэхээр энэ мэдрүүлэх ажлыг төрийн, компанийн зардлаар гадагшаа дотогшоо сургууль, соёлд явдаг, өөрийгөө элит гэж боддог хүмүүс хийх ёстой.

МАНАЙ БАНКНЫ САЛБАРТ ОЛОН УЛСЫН САНХҮҮГИЙН ХЯМРАЛ ШУУД УТГААРАА НӨЛӨӨЛӨХГҮЙ

-Таны хувьд банкны салбартай нэлээд ойр ажилладаг хүн. Өнгөрсөн хоёр, гуравдугаар сард манай банкны хадгаламж 60 тэрбум төгрөгөөр нэмэгдсэн гээд байгаа. Ер нь банкны салбар хэцүү байдалд орж байна гэж зарим хэвлэлээр бичиж байна. Таны хувьд яаж харж байгаа вэ?
-Ер нь манай нийт иргэд ашиг хонжоо хайх сэтгэлгээтэй юм байна гэдэг нь ажигдлаа. Монгол хүн түргэн сэтгэлгээтэй. Энэ нь сайн, болон муу талтай. Сайн тал нь шинэ зүйлийг хүлээж авахдаа хурдан, сэргэлэн. Энэ нь бас нүүдэлчин соёлтой ч холбоотой. Нөгөө талаас юу ажиглагдсан бэ гэхээр эдийн засаг хүндрэлд орохоор ард түмэн буурьтай суугаад байж байвал төр засаг бодлого явуулахад арай илүү үр дүнтэй, хэрэгжүүлэхэд хялбар болно. Тэгэхгүй манайхан арай илүү хуйлраад байна. Сая 60 тэрбумаар нэмэгдсэн гэдэг чинь өмнө нь гарсан мөнгө л буцаж орж ирж байгаа хэрэг. Түүнээс биш Монголчууд гэнэт баяжсан зүйл байхгүй.

Нэг хүн санаандгүй доллар, төгрөгийн ханш 2000 төгрөг болох нь ээ гээд хэлэнгүүт л гүйж очоод хадгаламжинд байсан хэдэн төгрөгөө долларын хадгаламж болгоод л. Ханшийн өсөлтийг манайхан өөрснөө хийдэг байхгүй юу. Хамгийн энгийн жишээ, 500 хүн нэг сая төгрөгийн хадгаламжаа доллар болгоно гээд хар зээх дээрээс доллар хамахаар чинь юу байх вэ дээ. Долларын ханш өснө шүү дээ.

Гэтэл зах зээл нь хөгжчихсөн орнуудад огт ийм зүйл болдоггүй. “Би ухамсартай, хариуцлагатай байх ёстой” гэж бодоод л хүлээцтэй сууж байдаг. Манайд бол эсрэгээрээ байна.

-Энэ нь хүмүүсийн буруу биш байх л даа. Ядуу байгааг харуулж байгаа хэрэг биш үү?
-Би буруу гэж хэлээгүй. Энд хоёр зүйл ажиглагдаж байгаа биз. Нэг нь дээр хэлсэн манайхан аливаад их ашиг хонжоо харж ханддаг. Хоёрдугаарт төр, засаг системдээ итгэхгүй байгаа юм байна гэдгийг харуулж байгаа хэрэг л дээ. Энэ хоёр хүчин зүйл хоёулаа байна.

Ер нь итгэл жаахан сул байгаа юм байна шүү гэдгийг төр засаг, банкууд ойлгох хэрэгтэй байх. Гэхдээ итгэл сул байна гээд үүнийг ашиглаж болохгүй.

Ингэх юм бол нөгөө араатанлаг шинж рүү орно. Яахав, доллар 2000 хүрнэ гэдэг цууг гаргасан нэг болоод нэлээд хэдэн хүн жаахан мөнгө хийсэн байх л даа. Тэр хүн үнэтэй машин авч унах байх. Гэхдээ л энэ хүн хагархай замаараа явахаараа явж, шороо шуурдагаараа шуурна. Хэчнээн үнэтэй машинтай байсан ч хүүхдүүд нь хортой утаагаараа амьсгалах нь хэвээрээ л байна. Яг нөгөө завины үлгэр шиг. Тухайн үедээ шунаглаад ганцаараа уугаад сайхан болсон ч эцсийн дүндээ бүгдээрээ үхнэ. Ийм л зүйл болоод байна.

-Манайхан долларын ханшийн савлагааг их олон янзаар бодож, хийдэг. Тухайлбал “Ерөнхийлөгчийн сонгууль болох гэж байгаа болохоор долларын ханш буугаад байна. Сонгуулийн дараа эргээд өснө” гэдэг ч юм уу. Нэг ийм төөрөгдөл хүмүүст байгаа юм шиг.
-Долларын ханшийг та бид буюу эрэлт, нийлүүлэлт хийж байгаа хүмүүс тогтоодог болохоос тэр шинээр сонгогдсон юм уу, хуучин улирсан Ерөнхийлөгч Монголбанк, арилжааны банкны бүх дилер лүү утас цохиод “одоо буулга, өсгө” гээд хэлэх ямар ч боломж байхгүй ш дээ.

Үүнийг ойлгохыг хүсэхгүй, цуу ярианд автаж байгаа хүмүүс өөрсдөө л алдагдал хүлээнэ.
Зүгээр л бод доо. Солонгост ажил хийж байгаа манай Монголчууд ажлаа сайн хийгээд доллар их явуулаад байвал долларын ханш бага зэрэг бууна. Уул уурхайн томоохон гэрээнүүд зурагдаад, хөрөнгө оруулалт орж ирвэл мөн долларын ханш бууна. Ийм тохиолдол ч бий. 2005, 2006 онд “Бороо гоулд” манайд хөрөнгө оруулалт хийсэн. Алт, зэсийн үнэ нэмэгдээд ирэхээр долларын ханш бага зэрэг буурч байсан. Энэ бол зүгээр л эдийн засаг. Ямар ч улстөртэй холбоогүй.

-Банкны салбарын хямралын талаар?
-Энэ талаар өөрийгөө эдийн засагч гэж нэрлэсэн хүмүүс Монголын банкны салбарт хямрал нөлөөлөх үү, үгүй юу гэдгийг таавар, оньсого мэт зүйлүүд их ярилаа.
Техник зүйл яръя л даа.

Олон улсын санхүүгийн хямрал бидэнд яаж нөлөөлж болох вэ гэвэл хоёр л зам бий. Нэгдүгээрт, бидний гадаадад оруулсан хөрөнгө оруулалт муудах. Энэ бол гадаадын компаниудын хувьцааг худалдаад авчихсан байсан чинь хямрал нөлөөлөөд олон улсын бирж дээр хувьцааных нь үнэ ханш унах явдал гэсэн үг. Ийм зүйл Монголд байсан уу. Байгаагүй ш дээ. Монголын банкны актив гадаадын хөрөнгийн зах дээр огт байршаагүй байсан.

Хоёрдугаарт, гадаадаас Монголд мөнгөө хийчихсэн байж байгаад буцаагаад хөрөнгөө татах эсрдэл байна. Гадаадаас манайд мөнгө байршуулсан тохиолдол байсан. Гэхдээ нийт активын 15-20 орчим хувь нь л гадаадаас татсан эх үүсвэрээс бүрдсэн байсан. Энэ бол хугацаатай гэрээ, хэлцэл учраас хугацааныхаа дагуу л гарч байгаа. Нууц биш. Нөгөө талаас гадаадаас хөрөнгө оруулсан хүмүүсийн мөнгө олон улсын хөрөнгийн зах дээр маш бага хувь эзэлж байсан. Өөрөөр хэлбэл эдийн засагт хортой нөхцөл үзүүлхээргүй.

Шууд байдлаар олон улсын санхүүгийн хямрал манайд яаж нөлөөлөх вэ гэдгийг би ярилаа. Шууд бусаар нөлөөлөхийг ярьж бас болно. Жишээ нь, манайх руу орж ирэх гэж байсан их хэмжээний мөнгө больдог ч юм уу. Ийм зүйлүүд бол байгаа.

Гэхдээ энэ нь бусад орнуудтай харьцуулахад харьцангуй бага.

БАЙРНЫ ҮНЭЭ БУУЛГААД АРААТАНГУУД АЛДАГДАЛ ХҮЛЭЭХ ЁСТОЙ

-Манай банкууд “энэ хямралтай шууд холбоотой. Тухайлбал Анод банк томоохон зээлдэгч нар нь барилга, замд хөрөнгө оруулсан. Гэтэл энэ салбарууд олон улсын хямралд өртөөд зээлийг эргэн төлөлтгүй болгосон” гээд байгаа.
-Барилгын салбарын тухай ярихад тус салбарын хямрал бүр эртнээс эхэлсэн. Яг хаанаас эхэлсэн бэ гэдгийг хэлэхэд бас хэцүү. Тоймтой зүйлээс нь яръя гэвэл моргэйжийн зээлийг бид мэднэ. Бага, дунд орлоготой, мөнгө цуглуулж чадаагүй иргэдэд орон сууцтай болох боломжийг олгодог. Байр худалдаж авахын тулд банкнаас зээл авна. Урт болон дунд хугацааны, бага хүүтэй зээлийг банкууд гаргана гэсэн үг. Ингээд иргэдийн эрэлт нэмэгдэнэ. Тэгэхээр зах зээлийн хуулиараа эрэлт их байгаа учир үнэ нэмэгдэнэ гэсэн үг. Ийм үзэгдэл ерөнхийдөө явсан.

Эрэлт өсч байгааг бизнес эрхлэгчид соргогоор анзаарч барилга огцом баригдаж эхэлсэн. 2005 оноос тэсрэлт болсон гэж хэлж болно. Ингээд тэсрэлт гарсан чинь Монголд нөгөө барилгын материалийг үйлдвэрлэдэггүй болж таарсан. Ихэнх нь буюу 70-80 орчим хувь нь хятадаас зөөдөг байсан. Маш том асуудал үүсч байгаа биз. Ингээд Хятадаас авахаар болтол манай төмөр замын хүчин чадал дийлээгүй. Тэгээд Эрээнээс Улаанбаатар руу орж ирж байгаа барилгын материал хоёр дахин үнэтэй болж эхэлсэн. Төсөөлж байна уу. Бид глобальчлалын эрин үед амьдарч байгаа. Дэлхий даяараа үнэ нэгдсэн байдлаар их ойролцоо болж ирж байгаа ш дээ. Тээврийн систем маш сайн хөгжсөн. Гэтэл Монголд байдал ямар байна вэ.

Үүнээс буруутан нь хэн бэ гэдгийг олох хэцүү байгаа биз. Бүгдээрээ буруутай болно.
Яагаад орон сууцны эрэлт их байгааг, нэмэгдэхийг мэдээгүй юм бэ. Мэдсэн бол яагаад тээврийн хүчин чадлаа сайжруулаагүй юм бэ.

Яагаад өнөөдөр 2009 онд одоо л нэг вагон авна гээд яриад явж байгаа юм. Энэ юуг харуулж байна вэ. Төлөвлөлт, стратеги байхгүйг л дахиад харуулж буй хэрэг. Энэ улс орон, эдийн засагт юу болж байгаа талаар ямар ч ойлголт байхгүй, төр засагт.

Ердөө байрны үнийн зохиомол шок үүссэн. Метр квадрат нь 350 ам.доллар орчим байсан байр шууд 600, 700 болж нугарсан. Дээрээс нь газрын наймаа гэдэг зүйл хүчээ авснаас болж орон сууцны метр квадратад эзлэх газрын өртөг нэмэгдсэн. Ингээд зогсоогүй. Энэ бизнес араатанлаг болж эхэлсэн, 2008 онд. Тээврийн шок чинь 2007 онд гарсан.

2008 онд юу болсон бэ гэхээр барилгын компаниуд баригдаад дуучихсан барилгуудаа “дараад хэвтчихсэн”. Үнийг нь өсгөх гээд. Үнэ өсөхөөр зарах гээд ч юм уу. Байрны үнэ сар болгон нэмэгдээд байдаг. Гэтэл сар болгон зарагдаагүй байрны тоо нэмэгдээд байсан. Ерөөсөө ийм явдал болсон. Зохиомлоор зарагдаад дууссан гэж байрны үнийг өсгөсөн. Гэтэл зах зээл гэдэг өөрөө механизмтай. Жишээ нь, нэг шил кока колаг 150 төгрөгөөр чамд зарвал чи авч ууна. 200 төгрөгөөр зарсан ч чи авч ууна. 300 төгрөгөөр зарвал чи “өөх” гэж нэг бодоод аваад л ууна. Харин би чамд 150 төгрөгний үнэтэй шилтэй колаг 500 төгрөгөөр зарвал чи авч уухгүй. Яагаад гэвэл тэр 500 төгрөг хүрэх үнэ цэнийг чамд өгөхгүй. Тэрний оронд чи крантнаас ус гоожуулаад буцалгаад хөргөөд уучихсан нь дээр. Зардал нь 30 төгрөг л болно.

Энэ бол эдийн засгийн ямар ч номны хамгийн эхэнд байж байдаг зүйл. Гэтэл манайд метр квадрат нь 400 ам.доллараар зарагдах маш чанар муутай барилгыг 700, 800 доллараар зарна гэдэг. Үүнээс үүдээд хэрэглэгч нар эргэлзэж эхэлсэн. Ингээд баригдаад дуусчихсан барилга зургаа, долоон сар зарагдахгүй байгаад байдаг. Энэ хооронд ямар эмгэнэлтэй зүйл болсон бэ гэхээр Монголчуудын огт ойлгодоггүй алдагдсан боломжийн өртөг гэдэг зүйл болсон. Энэ юу гэсэн үг вэ гэхээр, зарагдахгүй байгаа бүтээгдэхүүний зардал. Тэрийг хадгалах, харж хамгаалах, хийхийн тулд авсан зээлийн хүү явж байгаа. Үүнийг “алдагдсан боломжийн өртөг” гэж нэрлэдэг.

Барилгын компаниудын 40-50 хувь нь банкны зээлтэй. Ингээд зээлийн хүү зургаан сар сайхан яваад өгч байгаа байхгүй юу. Одоо өртөг нь 400-500 ам.доллар байсан байрны зарагдаагүй хугацааны зээлийн хүүг тооцоод үзэхээр 600 ам.доллар гараад явчихна. Тэгэхээр барилгын компаниуд одоо үнээ унагааж чадах уу. Чадахгүй ш дээ. Өөрсдийнх нь араатанлаг зан авираас болсон.

Ингээд өөрсдийнх нь ийм хөгийн зан авир дээрээс яам тамгын газрынх нь төлөвлөлтгүй ажиллагаа, Ерөнхий сайд ажлаа хийж мэддэггүйн гайгаас барилгын сектор нурж байгаа юм. Эцэстээ энэ үйл явдал нь банкийг хөлдөө чирнэ. Банк хэцүү байдалд орвол тэнд эцсийн дүндээ ард түмэн л хэцүүднэ гэсэн үг. Яагаад ард түмэн хохирох вэ гэхээр тухайн банкны хадгаламж эзэмшигч нар мөнгөө алдана. Энэ хохирлыг төр хариуцчихлаа гээд байгаа. Гэтэл хохирсон хадгаламж эзэмшигч нарт төр мөнгө гаргаад өгч байгаа ч эцсийн дүндээ бид нарын л татварын мөнгийг өгнө гэсэн үг.

Уг нь бид нарын өгсөн мөнгө зам нь гоё болоход зориулагдах ёстой байтал хэн нэгэн араатанлаг этгээдээс болоод өөр тийшээ яваад өгч байна.

-Иймэрхүү бэлэн жишээ манайд байна л даа. Хадгаламж зээлийн хоршооны хохирогчдын мөнгийг төр барагдуулсан. Дээрээс нь шатсан “Бөмбөгөр” худалдааны төвийн хохирогчид бас төрөөс мөнгөө нэхэж байсан.
-Хадгаламж зээлийн хоршоо бол хэрэглэгчдийн өөрсдийнх нь араатанлаг хэрэглээний буруугаас болсон.
Хүн өөрөө мөнгөө аваачиж хийсэн. Монголд тэгэхээр араатанлаг хэрэглээ, араатанлаг бизнес хоёр хоёулаа явж байгаа.

“Бөмбөгөр” дээр ч гэсэн. Орчин үед чинь даатгал гэдэг зүйлийг хийж болох л байсан ш дээ. Нэг лангуунд сарын 2000 төгрөг төлөөд явж болох л байсан. Монголын тэргүүлэх групп компани “Алтжин” гээд л ярьдаг байсан. Одоо тэгээд нэг их сонсогдохоо байчихлаа шүү дээ.

-Таны хэлж байгаагаар байрны үнэ одоо буухгүй гэсэн үг үү?
-Бууна, бууна ш дээ.

-Алдагдал хүлээгээд үү?
-Алдагдал хүлээнэ. Хэн алдагдал хүлээх вэ. Нөгөө араатнууд л алдагдал хүлээх ёстой. Харин би юу гэж зөвлөх вэ гэвэл алдагдлаа хурдан хүлээ. Ингээд байгаад байх юм бол байдал улам л хэцүүднэ.

Банкны зээлийн хүү өдөр өдрөөр нэмэгдээд өртөг нэмэгдээд л байгаа. Хамгийн тод жишээ, машины ченжүүд байна. Их дэлгүүрийн урд талбайгаас эхлээд машин зардаг газрууд байдаг даа. Тэнд зарагдаагүй нэг жил болсон машин зөндөө байгаа. Бод л доо, бүтэн жил зарагдаагүй машин тэнд байна. Би явж шалгадаг байхгүй юу. Зарагдаагүй бүтэн жил болж байгаа мөртлөө хамгийн харамсалтай нь үнэ нь яг хэвээрээ байж байдаг. Нэг машин дунджаар 50 сая төгрөгний үнэтэй гэж бодъё.

50 сая төгрөгөөр машинаа жилийн өмнө 10 сая төгрөгөөр хямдруулаад 40 саяар заржээ. Энэ мөнгөө банкны хадагламжинд хийгээд 20 орчим хувиар өснө гэж бодохоор 50 сая төгрөгт бараг хүрнэ. Энд эрхэм ченж юу хожих вэ гэхээр бөөрөө, ходоодоо, үнэтэй цаг хугацаагаа аварч байгаа. Гэтэл үнээ буулгахгүй “дараад хэвтээд” байдаг. Сонирхолтой байгаа биз. Үүнийг ойлгохгүй байна, аймшигтай.

ЕРӨНХИЙ САЙДААС АВАХУУЛААД БҮГДЭЭРЭЭ ГЭРИЙН ДААЛГАВРАА САЙН ХИЙВЭЛ ЭДИЙН ЗАСАГ ЭНЭ ОНЫ СҮҮЛЭЭР СЭРГЭЖ ЭХЭЛНЭ

-Таны хэлж байгаагаар байр, бүтээгдэхүүний үнэ буулаа. Тэгсэн ч иргэдэд үүнийг худалдаад авчих бэлэн мөнгө алга. Тиймээс банкны зээл хэрэгтэй болно. Банкууд хэзээ зээлээ олгож эхлэх вэ.
-Зэсийн үнэ нэмэгдэж байна. Тэгэхээр орлого гайгүй орж ирнэ. Энэ үед эдийн засаг тэгэхээр өөрийн механизмаараа бүхнийг тогтворжуулна байх. Хамгийн гол нь алдаагаа дахин давтаж болохгүй.

500 доллараар барьсан байраа 650-аар зарчих хэрэгтэй. Дахиад чанартай барилга бариад боломжийн үнээр зарвал иргэд авна ш дээ.

-Дотоодын эдийн засаг ойрын хугацаанд сэргэж чадах уу?
-Эдийн засгийн тогтворгүй уур амьсгал манайд байж л байна байх. Яагаад гэхээр төрд страгтеги байхгүй учраас. Түр зуур асуудлаас гаръя гэвэл энэ оны төгсгөл, ирэх оны эхээр байдал гайгүй болох байх. Гэхдээ ингэхийн тулд хаа хаанаа гэрийн даалгавраа сайн хийх хэрэгтэй. Ерөнхий сайдаас авахуулаад яам, тамгын газрын доод албан тушаалтнууд хүртэл, компанийн захирлаас эхлээд ажилчид бүгдээрээ хичээх хэрэгтэй.

-Интернэт мэдээллийн хэрэгслийн давуу тал нь гадаадад ажиллаж, амьдарч байгаа Монголчууддаа хандан үг хэлэх боломжтой байдаг. Тэдэнд хандаж та юу хэлэх вэ?
-Нэг зүйл байна. Гадны оронд ажил хийнэ гэж юуг хэлдэг вэ. Тэнд ажлыг хүн яаж хийдэг вэ гэдгийг Монголд байгаа ар гэрийнхэн, ойр тойрны хүмүүстээ ойлгуулах хэрэгтэй. Мөнгө ямар үнэ цэнээр олддог гэдгийг ойлгуулах ёстой.

Хүмүүс хоорондоо хэрхэн зөв харилцдаг, үүргээ яаж ухамсарлаж амьдардаг вэ гэдгийг хэлж, зааж өгөх үүрэгтэй.

Байгууллагад нэг л ажилтан нь үүргээ биелүүлэхгүй бол тухайн газрын үйл ажиллагаа хэрхэн доголддог вэ гэдгийг манайхан мэддэггүй. Энэ бүгдийг наашаа утсаар ярихдаа хэлж өгч байх хэрэгтэй.

Тэгвэл энд байгаа хүмүүс жаахан юм сурах гээд байна ш дээ. Тэгэхгүй бол манай төр засгаас иргэдэд үлгэр үзүүлээд дагуулаад явах хүн алга. Ер нь манай төр өөрөө иргэдэд бүх мөнгийг нь өгдөг, ард түмнийг жаахан тэнэгдүүхэн байлгах гээд байгаа юм шиг харагдаад байна.

Бүх мөнгийг нь өгөөд эхлэхээр төр бол хаан шиг эрх мэдэлтэй болно гэсэн үг. Зимбабве шиг. Бид Зимбабвегийн яг араас нь явж байна.

Үнэтэй машинтай, гоё оффистой, зайсанд амьдардаг хүн болсон ч тэр хүн адилхан л эвдэрхий замаар явна, шороотой гудамж хэвээрээ байна. Ийм баймааргүй байна ш дээ.

Бүгдээрээ хүчирхэг гоё амьдрах хэрэгтэй. Цөөхөн хэдэн баячууд нь байшин хооронд нисдэг тэргээр нисэх юм уу. Эцсийн дүнд ийм л болох гээд байгаа юм биш үү. Завины үлгэрийг дахин саная.

Ярилцсан Ч.Болортуяа /bolortuya.ch@gogo.mn/

September 3, 2009

NKOTB reunion

Ochigdor uur hayartal youtube deer end tendhiin yum uzej demiirlee. Ertnii taniluud boloh New kids on the block iin concertiig halit harlaa. Meddeg gants negen duugaa dagaj duulj jaal bayasav.

NKOTB 15 jiliin daraa dahij negdev. Ene hediig yu dahin evleruulsniig nariin sain medehgui. Ogson yalritslagandaa bol bidnii hogjmoo gesen setgel ene ter gesen shuu yum helj baih yum. Gehdee bi tegj bodohgui baigaa.

Huviaraa career hoogood hen n ch gaviagui, Donnie gehed l Hollywoodiin kinonuudiin tuslah durd araihiin toglodog baisan gedgiig n medeh yum. Magadgui Jordan Knight bolon Joey McIntyre hoyor n ovormots hooloigooroo busdaasaa arai neg domog baisan hedii ch boyband baisan uyiinh shigee amjilttai neree duursgaj chadaagui biz. Tegeed ner aldar, tuuniig dagaad ih mongonii hoinoos ergen tsuglarsan biz. Rolegui hoyor n ch gesen suutsgaaj l baina lee. :) Rolegui gej bas helj bolohgui baihaa taizan deer bujiglej duulj baihad ter hoyor n zugeer zogsoogui l baisandag.

Yamartai NKOTB dahin tsuglarsan baina. Onoogiin aldartai oduudtai hamtran duulj baina. Ted n ch gesen negen tsagiin domog baisan nohduudtei hamt baigaadaa baharhaj baigaa bailgui. Sanasniig bodohod ted martagdaagui bogood concerten deer n orilj hashgirch uilsan ohid huuhnuud nileen haragdaj baina bilee. Concertiin nairuulga ed nar ch dajgui bolj yalanguya Jordanii tsamtsaa tailaad bujigledeg heseg deer n nileen heden ohin muujirch unasan baih gej bodoj baina. Orilsoor baigaad amisgaa n duusaad ter baih l daa. Sonirhvol ene linken deer baigaa. Dursnii chanar bolomjiin ch gesen duu n neg ih saingui yum baina. Gehdee ;)

http://www.youtube.com/watch?v=dzHLhYeZAEo&feature=related

40 hurch baigaa erchuud gehed bujig bujigleed, duu duulaad, biye haa n ch gesen unen dajgui bainaa. Manaihan 30 garaad l tairdas shig yumnuud bolood baidag. Urlagiin humuus ug n ednees bas jaahan sanaa avmaar sanagdsan shuu.

Zarim negen setgegdel deer aris bosood gesen shuu tailbaruud hereglesen baina. Miniih bosson gej hudlaa yarihgui gehdee l bas huuchniih n meddeg duunuudiig dagaj duulaad saihan baiv shuu.